تهران- الکوثر: سیدسعید صادقی*:  سفر مقتدی صدر به عربستان طی روزهای اخیر، زمینه‌ساز جدی‌تر شدن بحث حضور عربستان در معادلات عراق شد. بازیگران عراقی پس از آزادسازی موصل سعی می‌کنند تا خود را در عرصه داخلی و خارجی، بازیابی کرده و متناسب با اقتضائات جدید، رفتارهای جدیدی از خود بروز دهند. این امر اکنون در قبال عربستان پررنگ‌تر است. سفرهای دیپلماتیک مقامات دو کشور از یک سو و سفر جنجالی مقتدی صدر به جده از سوی دیگر، این امر را آشکار ساخته است. واقعیت این است که عربستان به صراحت به‌دنبال افزایش نقش خود در معادلات داخلی عراق است و اهداف خاص خود را نیز در این راستا پی‌گیری می‌کند. آغوش برخی از گروه‌ها هم با اهداف متفاوت، برای عربستان باز است. بیانیه یکی از شخصیت‌های مهم جنبش تازه تاسیس حکمت ملی به رهبری عمار حکیم در حمایت از سفر صدر به عربستان در کنار استقبال العبادی از سفر او، معنادار است. جریان‌های اهل سنت هم به صورت سنتی با عربستان روابط خوبی داشته‌اند. کردها و به خصوص حزب دموکرات کردستان عراق هم در این مسیر تلاش می‌کنند. با توجه به اهمیت موضوع نفوذ عربستان در عراق و رویکرد جریان های مختلف عراق به آن، در نوشتار حاضر به چند سوال مهم پاسخ می دهیم.

۱- نگاه احزاب و جریان‌های شیعی به عربستان

به منظور پاسخ به سوال، ابتدا به بررسی مختصر جریان های عمده شیعی در عراق پرداخته و سپس به سوال پاسخ می دهیم. یکی از بازیگران اصلی صحنه سیاسی عراق ، جریان های شیعی اسلام گرا  هستند که عبارتند از: حزب الدعوه اسلامی ، مجلس اعلای اسلامی عراق، جریان صدر و جریان حکمت ملی به رهبری عمار حکیم. علاوه بر احزاب عمده مورد اشاره، احزاب یا گروه‌های سیاسی شیعی دیگری نیز در صحنه سیاسی عراق حضور دارند که از جمله آن می توان به سازمان بدر ، حزب کنگره ملی عراق و حزب اصلاح ملی اشاره کرد(قزوینی غرابی ، ۱۳۹۵).

از آنجا که جریان سیاسی عمده شیعه در عراق پس از سقوط صدام ، به عنوان نیروی اکثریت در مجلس و دولت عراق بوده اند و در تصمیم گیریها و تحولات سیاسی و اجتماعی عراق نقش اول را داشتند، در شرایط فعلی و در سیاست خارجی عراق نوین ، هر یک از این جریان ها بدنبال بازیگری و ایفای نقش هستند. یکی از مسایل سیاست خارجی عراق ، ارتباط با همسایه جنوبی یعنی عربستان سعودی است. بررسی سفر اخیر مقامات دولتی عراق و برخی شخصیت‌های شیعه این کشور به عربستان، بیانگر عزم جدی عربستان برای نفوذ در عراق است. برقراری موازنه با ایران و تضعیف شیعه در عراق مهمترین دلایل نزدیکی عربستان به جریان‌های شیعی در عراق است (hunter,2017).

توجه عربستان به عراق و تلاش برای بهبودی روابط و نفوذ در عراق مورد استقبال برخی از رهبران جریان های عمده شیعی از جمله مقتدی صدر ، عمار حکیم و حیدر العبادی قرار گرفته است و می توان نتیجه گرفت که برخی از رهبران این جریان به منظور بازیگری در صحنه سیاسی عراق به سمت عربستان چرخش پیدا کرده و به دنبال گسترش روابط با آن هستند. نمود بارز این چرخش ، سفر مقتدی صدر به عربستان است که مورد استقبال گرم سعودیها قرار گرفت. جریان صدر برخلاف موضع گیری تند گذشته علیه عربستان ، اکنون با عربستان پیرامون چند موضوع از جمله رفتن بشار اسد، عدم شرکت نیروهای عراقی در جنگ سوریه و نقش نیروهای حشد الشعبی، همصدا شده و خواهان انحلال و ادغام نیروی حشد الشعبی است. مقتدی صدر پس از سفر به عربستان ، در مصاحبه ای با روزنامه شرق الاوسط ، بیان می کند که دیدار حیدرالعبادی از عربستان در چارچوب روابط بین دو دولت است اما حضور من در عربستان بیانگر ارتباط بین دو ملت است. مقتدی صدر در این مصاحبه همچنین عربستان را پدری برای همه اعراب خوانده و بر ضرورت تنش زدایی با عربستان و بازگشت عراق به دامن کشورهای عربی تاکید می کند(شرق الاوسط، ۲۰۱۷)  

مقامات شیعی عراق از حیدرالعبادی هم از سفر مقتدی صدر به عربستان استقبال کردند. حیدر العبادی، نخست وزیر عراق نیز قصد دارد از حزب الدعوه و ائتلاف دولت قانون به رهبری نوری مالکی خارج شود و تشکل سیاسی جدیدی را ایجاد کند. با توجه به اختلافات بسیار سنگین وی با مالکی و طرفدارانش احتمال خروج وی از تشکل تحت رهبری مالکی بسیار بالاست. حیدر العبادی به عنوان رئیس دولت، مورد حمایت امریکایی‌ها و انگلیسی‌هاست و رابطه خوبی با عربستانی‌ها برقرار کرده است (موسوی، ۱۳۹۶). العبادی اخیراً سفر منطقه ای خود را از عربستان شروع کرد و قبل از سفر به عربستان اظهار داشت که عراق در هیچ محور و ائتلافی قرار ندارد و به منظور مبارزه با تروریسم بدنبال گسترش روابط با عربستان است(Rasheed,2017).

سید عمار حکیم هم یکی دیگر از رهبران عمده جریان شیعی در عراق است که تغییر موضع داده است. وی با خروج از مجلس اعلای اسلامی عراق ، تشکل جدیدی به نام «حکمت ملی» تاسیس کرد و تصمیم  دارد جوانان عراقی را نمایندگی کند. وی نیز از طرفداران بهبودی روابط با دولت های سنی عربی و بویژه عربستان است. گمانه زنی ها حاکی از آن است که وی نیز به زودی برای مذاکره به عربستان سفر خواهد کرد و در انتخابات پارلمانی ۲۰۱۸ عراق هم به احتمال زیاد با مقتدی صدر و حیدرالعبادی ائتلاف خواهند کرد. در صورتی که این ائتلاف شکل بگیرد احتمالا مورد حمایت عربستان سعودی خواهد بود. اکنون به نظر می رسد که رهبران جریان شیعی در عراق از جمله مقتدی صدر، حیدرالعبادی و سید عمار با نسبت‌های مختلف سعی می‌کنند از اهرم نفوذ خود استفاده کرده و با کارت عربستان در محیط سیال شکل گیری اتحادها در عراق، نقش بازی کنند(انتصار ، ۱۳۹۶).

از میان رهبران اصلی جریان شیعی در عراق ، تنها نوری مالکی رهبر حزب الدعوه اسلامی است که موضع گیریهای شدید علیه عربستان سعودی و سیاست های منطقه‌ای و فرقه‌گرایانه آن دارد. مالکی با انتقاد از سفر مقامات و مسئولان احزاب مختلف عراق به ریاض، این کشور را عامل ایجاد فتنه میان قومیت های عراق می داند و معتقد است که عربستان خاستگاه تروریسم است و تروریسم از وهابیت سرچشمه می­گیرد. مخالفت شدید با سیاست مداخله­گرایانه منطقه­ای عربستان، مخالفت با اجماع عربی در تروریستی شمردن مقاومت لبنان، حمایت از حزب‌الله لبنان و ایستادن در کنار ایران در موضع‌گیری‌های اتحادیه عرب علیه تهران، بخش عمده دلیل خشم رسانه‌های سلطه در جهان عرب از نوری مالکی و حزب آن را نشان می‌دهد (قزوینی غرابی، ۱۳۹۵).

۲- نگاه احزاب و جریان‌های سنی به عربستان

نیروهای اهل سنت عراق در مورد جایگاه عربستان در تحولات منطقه به دو دسته حامی و مخالف تقسیم شده اند. دسته اول به عنوان یکی از مهمترین جریان‌های سنی در عراق، «ائتلاف میهنی عراق» (الحرکه الوطنیه العراقیه) موسوم به «ائتلاف العراقیه» به رهبری ایاد علاوی است که در انتخابات پارلمانی ۲۰۱۰ به پیروزی دست یافت. این ائتلاف جریانی سکولار و سنی است که با اتحاد چندگانه ایاد علاوی(سیاست‌مدار شیعه سکولار و همسو با اهل سنت)، صالح مطلک (سیاستمدار سنی ملی‌گرا) و طارق الهاشمی( معاون رئیس‌جمهور سابق) و اسامه النجیفی(معاون رئیس جمهور عراق) شکل گرفته است.

 این گروه از اهل سنت عراق شامل جریان‌های افراط‌گرا می‌شوند که بسیاری از افراد وابسته به این گروه همچنان در اندیشه احیای حاکمیت اعراب سنی بر عراق هستند. همچنین برخی از وابستگان به این جریان همچنان گرایشات بعثی دارند. در منازعات چند سال اخیر عراق، شخصیت های برجسته این جریان به طور جدی در جبهه کشورهای ترکیه و عربستان تعریف شده‌اند. رهبران این جریان سنی، رویکرد مثبت به عربستان دارند و معمولا به این کشور سفر می کنند. ایاد علاوی به عنوان شخصیت مهم این جریان، مورد حمایت عربستان است و این پشتیبانی همچنان هم ادامه دارد. رهبران جریان افراطی سنی در عراق، وابستگی دیرینه به عربستان دارند و حامی نفوذ عربستان در عراق هستند. مسئله ارتباط این افراد با عربستان سعودی و تلاش آنها برای اجرای سیاست های سعودی در عراق تازگی ندارد. عربستان سعودی سرمایه گذاری ویژه ای بر روی این شخصیت های عراقی انجام داده است.  این شخصیت ها در کنار جلب حمایت سعودی ، مخالف تقویت روابط بین ایران و عراق هستند.

 در جریان منازعه اخیر عربستان با قطر، جریان افراطی اهل سنت با صراحت حمایت خود را از مواضع سعودی‌ها اعلام کرده‌اند. دلیل این ابراز حمایت را می توان در چند مولفه اساسی مورد بررسی قرار داد. نخست در ارتباط با مواضع سعودی‌ها نسبت به آینده عراق است. حاکمان ریاض بارها بر این امر تأکید کرده‌اند که در آینده کشور عراق خواهان برپایی اقلیم سنی در مناطق عمدتاً سنی‌نشین این کشور هستند. همچنین این جریان به شکل مستقیم از سوی عربستان حمایت و تغذیه مالی می‌شود (الوقت ، ۱۳۹۶).

در سوی دیگر جریان میانه‌رو سنی‌ها قرار می‌گیرند که سلیم الجبوری رییس کنونی پارلمان عراق در حال حاضر آن را نمایندگی می‌کند. این جریان در انتخابات پارلمانی کشور عراق در سال ۲۰۱۴ با جریان ائتلاف العراقیه دچار شکاف‌های اساسی شدند و مبنای این شکاف نیز آن بود که آنها رادیکالیسم موجود در اهل سنت را نپذیرفته و به نوعی خواهان اعتدال در مناسبات با حکومت مرکزی عراق و شیعیان بودند. بر همین مبنا در مسائل منطقه‌ای این جریان برخلاف جریان تندرو اعراب سنی، با اتخاذ مواضع میانه‌، به شکل نسبی عدم همسویی با مواضع ریاض را در پیش گرفت. یکی از دلایل عدم همراهی الجبوری و جریان نزدیک به وی در میان اهل سنت عراق با عربستان، گرایش این جریان به اتخاذ دیدگاه فراقومیتی و ملی‌گرایانه در مسائل منطقه‌ای می باشد که منجر به همسویی نسبی با دیدگاه دولت مرکزی عراق شده است (همان).

در مجموع اکنون جناح‌های اهل سنت عراق در موضوع نوع تعامل با سعودی‌ها با شکافی عمیق مواجه شده‌اند. بخشی از اهل سنت عراق که شامل جریان‌های واقع‌نگر و اعتدال‌گرا هستند خواهان نوعی ائتلاف و وحدت ملی در عراق پساداعش هستند و از همین جهت هرگونه دخالت ریاض در کشور عراق را محکوم می‌کنند.اما جناح افراطی و آرمانگرای سنی ، در مسائل منطقه با عربستان همسویی داشته و خواهان حضور و نفوذ عربستان در عراق هستند.

۳- نگاه احزاب و جریان‌های کردی به عربستان

احزاب عمده کردستان عراق ، شامل حزب دمکرات کردستان به ریاست مسعود بارزانی ، حزب اتحاد میهنی به ریاست جلال طالبانی ، حزب گوران یا جنبش تغییر به رهبری عمر سیدعلی و نیز حزب اسلامی کردستان هستند. بررسی جریان های سیاسی مختلف منطقه کردستان نشان می دهد که در شرایط حاضر این احزاب رویکردهای مختلف در قبال عربستان دارند.

رویکرد حزب دمکرات کردستان عراق و مسعود بارزانی در قبال عربستان بر اساس یک سری منافع، تاکتیکی است. این حزب به دلیل حمایت عربستان از خودمختاری کردستان، روابط خوبی با عربستان دارد (هانی زاده ، ۱۳۹۵). به همین خاطر وی با گشایش کنسولگری عربستان در اقلیم کردستان موافقت کرده و ارگانهای دولتی اقلیم را موظف کرده که با کنسولگری عربستان همکاری کنند (تسنیم، ۱۳۹۴).

احزاب اسلامی اقلیم کردستان عراق از زوایه دینی، نوعی نگاه مثبت به عربستان دارند و این احزاب هم موافق برقراری کنسولگری عربستان در اقلیم بودند. حزب اتحاد میهنی به رهبری طالبانی و با گرایش ملی گرایی خیلی به عربستان خوش بین نیست و با نگاه تردید به آن می نگرد.

حزب گوران یا جنبش تغییر با عربستان همسو نبوده و نگاه مثبت به آن ندارد. جنبش تغییر در بیانیه اخیر خود اعلام کرده است که«کردستان مستقل نباید آینه ساختار قدرتی مانند عربستان باشد. ما دولتی مانند عربستان نمی خواهیم که در آن یک قبیله یا خانواده منافع ملی را تصرف کرده‌اند. ما نمی‌خواهیم همانند عربستان یک نفر در قدرت و بالاتر از قانون باشد»(Ekurd,2017).

۴- نگاه آیت‌الله سیستانی به عربستان

آیت الله سیستانی مرجع عالی‌قدر تشیع در عراق  بی شک یکی از تاثیرگذارترین شخصیت ها در تاریخ معاصر عراق و تحولات جاری این کشور می‌باشد که علاوه بر نقش‌آفرینی در شکل‌گیری ساختار سیاسی کنونی عراق، نقش مهمی در حفظ انسجام داخلی و مبارزه با داعش نیز ایفا نموده است.

 نکته حائز اهمیت در رابطه با رویکرد سیاسی آیت‌الله سیستانی اتخاذ مشی واقع‌گرایانه و معتدل در عرصه سیاست داخلی و خارجی است. این مسئله سبب شده است تا وی کمتر به مباحث سیاسی تنش‌آمیز که می‌تواند جنبه فرقه‌ای پیدا کرده و در نتیجه انسجام درونی عراق را متاثر سازد‌، ورود کند. بدین ترتیب برای تعیین رویکرد آیت‌الله سیستانی در قبال عربستان باید خط مشی واقع‌گرایانه و معتدل وی را هم در بعد مذهبی و هم در بعد سیاسی مد نظر قرار داد. از این‌رو برای تعیین رویکرد آیت‌الله سیستانی در رابطه با عربستان در ادامه بصورت مصداقی به بیان دیدگاههای وی در رابطه با مواردی که با عربستان مرتبط بوده است می‌پردازیم؛

مورد اول، سفر فواد معصوم رئیس جمهور عراق به عربستان است. وی در سال ۲۰۱۴ پیش از سفر به عربستان با آیت سیستانی دیدار کرد و دیدگاه وی را راجع به این سفر جویا شد. آیت سیستانی ضمن حمایت از انجام این سفر ابراز داشتند که «عربستان سعودی کشور مهمی است که باید روابط کشور ما با آن قوی باشد»(دنیای اقتصاد ، ۱۳۹۶). اتخاذ چنین رویکردی نشان دهنده مشی سیاسی واقع‌گرایانه از سوی وی می‌باشد. بدین معنی که آیت سیستانی با درک وزن عربستان در معادلات منطقه خواهان داشتن روابطی استوار با عربستان می‌باشد. اما این رویکرد بمعنای آن نیست که وی عربستان را متحدی استراتژیک برای عراق بداند.

مورد دوم ، حادثه منا است. پس از رخ دادن حادثه منا که منجر به شهادت حجاج بسیاری از کشورهای مختلف گردید، دفتر آیت سیستانی با صدور پیامی این حادثه را به بازماندگان این حادثه تسلیت گفتند. نکته حائز اهمیت در این پیام یاد کردن از این حادثه بعنوان فاجعه و عدم محکومیت صریح حکومت عربستان بود. آیت سیستانی بدون محکوم کردن عربستان و صرفا با نام بردن از این حادثه بعنوان فاجعه و همچنین ابراز امیدواری برای جلوگیری از تکرار این قبیل حوادث در آینده با اجرای اقدامات مناسب، نظام عربستان را مسئول این حادثه دانستند(سایت رسمی دفتر آیت الله سیستانی).

مورد سوم ، اعدام شیخ نمر است. چنانچه اشاره شد آیت‌الله سیستانی عموما دارای مشی واقع‌گرایانه و معتدل می‌باشد که این رویکرد سبب شده است که وی در بسیاری از موارد نه به مانند یک رهبر مذهبی که بمانند یک سیاستمدار به بیان دیدگاههایش بپردازد. اما اعدام شیخ نمر روحانی شیعه از جمله معدود مواردی است که سبب اتخاذ رویکرد مشخص و صریح از سوی آیت‌الله سیستانی در رابطه با مسائل منطقه‌ای گردید. به شکلی که پس از این رخداد وی در پیامی ضمن ظالمانه و متجاوزانه خواندن این اقدام، آنرا محکوم کردند و بدین شکل مخالفت خویش را با فعالیت‌های فرقه‌گرایانه نظام عربستان ابراز داشتند (Kalin,2016). بنابراین می‌توان بصورت کلی بیان داشت که اگرچه آیت‌الله سیستانی به لزوم داشتن روابط عادی مابین عراق و عربستان معتقد است اما اتخاذ این رویکرد ناشی از درک وی از تحولات داخلی عراق و منطقه است.

۵- نتیجه گیری

در نوشتار حاضر ، رویکرد احزاب و جریان های سیاسی مختلف عراق در قبال عربستان را بررسی کردیم. در بخش نتیجه گیری به موضوع چرخش عربستان و تلاش جدی آن برای حضور بیشتر در عراق جدید می پردازیم. بررسی سیاست خارجی عربستان در قبال عراق از سال ۲۰۱۵ ، این فرض را اثبات می کند که ریاض به دلیل شکست در سیاست های منطقه ای از جمله در موضوع سوریه و یمن، به دیپلماسی روی آورده و تلاش دارد در همسایه شمال شرقی خود نفوذ کند و برای تحقق این سیاست ، هر سه جریان شیعه ، سنی و کردهای عراق را مورد هدف قرار داده است.

سفر مقامات سیاسی ارشد عربستان به عراق از جمله عادل الجبیر وزیر امور خارجه عربستان ، طرح گشایش سفارت عربستان در عراق ، گشایش گذرگاه مرزی عرعر پس از ۲۶ سال میان عراق و عربستان، ارسال دعوتنامه رسمی به رهبران و مقامات شیعی بغداد برای سفر به ریاض، پیشنهاد حمایت مالی عربستان به عراق برای بازسازی شهرهای جنگ زده، همه این مسائل بیانگر تلاش ریاض برای توسعه روابط با بغداد است و نشان می دهد که عربستان در جستجوی جای پای محکم در عراق است. اخیراً روزنامه گاردین در گزارشی می نویسد ریاض از طریق بازسازی شهرها و مناطق جنگ زده عراق ، بدنبال نقش برجسته در عراق است و برای این منظور با مقامات عراقی مذاکره می کند. به نوشته این روزنامه، دیدار بین مقام‌های ارشد دو طرف در ۶ ماه اخیر، بر دور کردن عراق از همسایه قدرتمند و رقیب طولانی مدت عربستان یعنی ایران تمرکز داشته است. در عراق جدید، عربستان به دنبال محدود کردن نفوذ ایران و کشاندن عراق به سمت جبهه کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس است. اولویت سیاست خارجی عربستان برای دستیابی به این اهداف، نزدیکی به جریان های عمده شیعه عراق و بویژه رهبران و شخصیت های تاثیرگذار این جریان ها است.

کارشناس مسائل منطقه*

منبع: اندیشکده تبیین