بازخوانی زندگی مرحوم آیت‌الله هاشمی شاهرودی

سه شنبه 4 دی 1397 - 15:27:30
بازخوانی زندگی مرحوم آیت‌الله هاشمی شاهرودی

تهران- الکوثر: آیت الله هاشمی شاهرودی رئیس سابق دستگاه قضا شب گذشته پس از یک دوره طولانی بیماری به دیار باقی شتافت. این فقدان غم انگیز بهانه ای فراهم کرد تا نگاهی دوباره به زندگی این شخصیت عالیقدر علمی و سیاسی بیندازیم.

به گزارش پایگاه شبکه الکوثر، فرید مدرسی روزنامه نگار دین و اندیشه در سال 1386 یادداشتی نوشته درباره رئیس وقت دستگاه قضا که در وبلاگش منتشر شده است. یادداشتی که حالا بازخوانی آن در شناخت جایگاه این عالم تازه درگذشته کمک شایانی خواهد کرد. در بخش هایی از این یادداشت می خوانیم:

«سیدمحمود هاشمی‌شاهرودی» شاگرد سیدمحمدباقر صدر، متفکر اسلامی و رهبری مذهبی- سیاسی دهه 50 در نجف است. صدر نه همچون سایر اساتید حوزه که از رساله عملیه و احادیث و روایات بر پاره‌ای از اصول اقتصادی پای فشرد، بلکه مانیفستی اقتصادی از خود به یادگار گذاشت. هاشمی‌شاهرودی نیز اصول و فقه را با او شناخت و مریدوار در جلسات درس او حاضر می‌شد. او از همان ابتدای پایان دروس مقدمات و سطح به «مسجد شیخ‌طوسی» رفت و در حلقه شاگردان صدر قرار گرفت.

او پیش از این نیز با صدر آشنا بود: «من در دبیرستان بودم و شهید صدر در عراق به عنوان چهره فقیه نوپای جوان، با فکر و اندیشه‌های جدید مخصوصا در سطح دانشجوها و نسل جوان مطرح شده بود؛ به ویژه کتاب‌هایی مثل «فلسفتنا» و مقالاتی در نشریه‌ الاضواء می‌نوشت، از او در میان جوان‌ها چهره محبوبی ساخته بود... بعد که وارد حوزه شدیم، بعضی از اساتیدی که خدمتشان درس‌های سطح و به خصوص سطح عالی را مشغول شدیم، از شاگردان ایشان بودند. قهرا به ارتباط با ایشان انجامید... البته قبل از رفتن به درس ایشان، به جلسات و گعده‌هایی که در نجف بین علما و فضلا زیاد هم هست، می‌رفتم و خدمت ایشان رسیده بودم و ایشان هم ما را به سبب ابوی‌مان می‌شناختند.»

هاشمی‌شاهرودی «معالم‌الاصول، مکاسب محرمه و بیع و کفایه» را از سیدکاظم حائری و «مختصرالمعانی» را از سیدنورالدین اشکوری آموخت و نزدیکی این دو استاد به سیدمحمدباقر صدر راه آشنایی او را به استاد هموار ساخت.

آنگونه در این محفل گل کرد که صدر بر گوشه تقریرات او بر وزن دو کتاب مشهور خود یعنی «فلسفتنا» و «اقتصادنا» بر او نام «نابغتنا» گذاشت و او را از میان شاگردانش برگزید تا به درس خارج آیت‌الله خمینی و آیت‌الله خوئی برود. این امر از آن جهت صورت گرفت تا نزدیکی صدر به این دو مرجع تقلید را نشان دهد و از این‌رو شاهرودی از مقام استادی این دو نیز تلمذ کرد.

شاگردی در مکتب امام خمینی(ره)

او پس از پایان درس آیت‌الله خمینی به مباحثه و رفع اشکال نزد این استاد می‌پرداخت و تقریرات خود را به ایشان نشان می‌داد. همچنین در پای درس آیت‌الله خویی به بیان برخی اشکالات می‌پرداخت و این مرجع تقلید وقت به پاسخگویی برمی‌آمد تا آنجا که آیت‌الله صدر در کلاس‌های درس خود آن پاسخ‌ها را که «سیدمحمود» به او گفته بود، بیان می‌کرد و مباحثه غیرمستقیم صدر و خویی به واسطه هاشمی‌شاهرودی نقل می‌شد و دیگران از آن مباحثات بهره می‌بردند.

شاگرد جوان صدر اندک‌اندک مشهورترین شاگرد او به حساب ‌آمد و رابطه آنان در مقام «پدر و فرزندی» قرار ‌گرفت. هاشمی‌شاهرودی بدون اشاره به خود در این‌باره می‌گوید: «واقعا شاگردان ایشان [آیت‌الله صدر] احساس می‌کردند که ایشان از پدر به آنها نزدیک‌تر و در زندگیشان موثرتر و بر ایشان دلسوزتر است.» بدین‌ترتیب، او به همراه دیگر افراد حلقه هفت- هشت‌نفره شاگردان صدر در آغاز دهه 50 با توجه به تفاوت دیدگاه سیاسی صدر – خوئی خواهان اعلام مرجعیت استاد شد. چرا که صدر پس از فوت آیت‌الله سیدمحسن حکیم، آیت‌الله خوئی را به عنوان مرجع تقلید تایید کرده بود و همه را به ایشان ارجاع می‌داد، اما با گذشت چند سالی فاصله او با آیت‌الله خوئی به دلیل مباحث سیاسی و اجتماعی مبارزاتی زیاد شد.

شاهرودی از آن رو که استادش مرجعیت را پذیرفته، اما حاضر به اعلام آن نبود، سعی کرد تا با انجام برخی مقدمات این اقدام را میسر کند. او در این‌باره می‌گوید: «ایشان مثلا اجازه ندادند، حاشیه‌شان را بر منهاج الصالحین در عراق چاپ کنیم. من به لبنان رفته بودم و اولین کتاب تقریرات اصول ایشان را چاپ کردم؛ در سال 1392 هجری‌قمری... [همچنین] اولین حاشیه ایشان بر منهاج‌الصالحین را در انتشارات دارالتعارف [لبنان] که متعلق به آقای عزیزی بود و حالا هم هست، چاپ کردیم.»

به دلیل برخی نگرش‌های سیاسی و تاسیس «حزب الدعوه الاسلامیه» در میان حوزه نجف با گشاده‌رویی با صدر برخورد نمی‌شد و از این‌رو بود که شاگردانی را به محضر استادان حوزه می‌فرستاد و از مرجعیت استنکاف می‌کرد تا حسن نیت خود را به آنان ثابت کند و از دشمن‌تراشی در میان حوزویان دوری گزیند.

نگرش‌های سیاسی صدر نه تنها نگاه غالب حوزه را با او همراه نکرد، بلکه شاگردان او هم به محاق دستگیری پیش رفتند. حزب بعث عراق با حمله به حوزه علمیه نجف برخی شاگردان او و همچنین «سیدمحمود هاشمی‌شاهرودی» را بازداشت کرد. اگرچه شاهرودی عضو حزب الدعوه نبود، اما در آن 40 روز در زندان شکنجه شد که آثارش همچنان بر دستانش به یادگار مانده است، تا از مسائل تشکیلاتی این حزب سخن گوید و بازجویی پس دهد. او پس از آزادی از بازداشت، بار دیگر به محفل استاد بازگشت و تلمذ در محضر او را ادامه داد.

دیدگاه اقتصادی سید جوان

البته او در این مدت به نمایندگی از صدر به «کنفرانس بانک اسلامی» در جده رفت که نظرات اقتصادی مطرح‌شده از سوی او مورد توجه مقامات سعودی‌عربستان و سایر نمایندگان کشورهای اسلامی قرار گرفت، همچنین در این سال‌ها که مبارزات ایرانیان در گیرودار کش و قوس پیروزی به سر می‌برد و رهبر این مبارزات پس از مدتی از نجف به «پاریس» نقل مکان کرده بود، صدر هم در اثبات قرابت فامیلی و فکری و همراهی با هم‌لباسان خود نامه‌ای به «نوفل لوشاتو» می‌نویسد و عظمت این انقلاب را می‌ستاید که پس از پیروزی این انقلاب سیدمحمود به همراه هواداران و شاگردان صدر در برابر مسجد خضرای آیت‌الله خوئی راهپیمایی‌ای در حمایت از آیت‌الله خمینی و بزرگداشت این انقلاب به راه می‌اندازند که نیروهای امنیتی رژیم بعث به مسبب این راهپیمایی پی می‌برند و در تماسی تهدیدآمیز به منزل آیت‌الله صدر می‌گویند سیدمحمود را بازداشت می‌کنیم. در پی این اتفاق و تهدید هاشمی‌شاهرودی، او به کویت رفت و پس از آن یعنی در اوایل فروردین 58 وارد ایران ‌شد. او پس از ورود به ایران تلاش کرد که استاد خویش را از نجف به ایران بیاورد تا از گزند رژیم صدام‌حسین در امان باشد.

اما گویی رهبران جمهوری اسلامی فکر نمی‌کردند که رژیم عراق او را به قتل برساند. به هر حال اگرچه صدر به ایران نیامد، اما همچنان شاگرد بی تاب دوری بود و از هر امکانی برای ارتباط با استاد دریغ نمی‌کرد. خط تلفن ثابتی همواره میان استاد و شاگرد برقرار بود و خانواده شاهرودی تا قبل از جنگ ایران و عراق چند باری نامه‌رسان این دو بودند. شاهرودی نه‌تنها وکالت عام آیت‌الله صدر در ایران را داشت، بلکه کانال ارتباطی میان رهبر فقید انقلاب و آیت‌الله‌های نجف و به‌ویژه صدر را هم عهده‌دار بود. اگرچه دیگر شاگردان صدر هم در ایران بودند، اما هاشمی‌شاهرودی دیگر به نزدیک‌ترین شاگرد او مبدل شده بود و ترجمه کتاب‌های صدر با اجازه او منتشر می‌شد. این ارتباط به گونه‌ای بود که شاهرودی می‌گوید: «به تنها کسی که ایشان [آیت‌الله صدر به صورت مکتوب و] خطی اجازه اجتهاد دادند، من بودم ولی این را هیچ‌جا مطرح نکردم.» آیت‌الله صدر نیز درباره او گفته بود: «ایشان [هاشمی‌شاهرودی] از مجتهدینی است که اسلام و مسلمین به او چشم دوخته و امید بسته‌اند. از خداوند بزرگ مسئلت دارم، ایشان را که ذخیره‌ای برای شریعت و اسلام است، در پناه خود محفوظ نگه دارد.»

بازگشت دائمی به وطن

بدین‌سان بود که شاهرودی قصد اقامت دائم در موطن اصلی خود کرد. چرا که در سالیان دور جد او که کفاشی حرفه‌اش بود، برای مجاورت با حرم امام سوم شیعیان از ایران به کربلا مهاجرت کرد و پسرش سیدعلی – پدر محمود – همچون او در این حرفه مشغول به کار شد. پس از مدتی «سیدعلی» در کنار کفاشی به دروس حوزوی روی آورد و اولین تقریرنویس آن دوره نجف شد و فقه و اصول آیت‌الله خوئی را در قالب دو کتاب «دراسات فی‌الاصول» و «محاضرات فی‌الفقه الجعفری» به رشته تحریر درآورد. سیدعلی حتی یک روز کلاس‌های درس را ترک نکرد و تمامی نظرات آیت‌الله خوئی را تا زمان حیات نگاشت، اگرچه سیدعلی هاشمی‌شاهرودی مرجع تقلید نشده بود و به قول پسرش از علمای «سریع‌الفوت نجف» به حساب می‌آمد، اما مراسم تشییع او را به دلیل جایگاه‌اش همچون مراجع تقلید برگزار کردند.

سیدعلی در سن 40 سالگی درگذشت؛ زمانی که پسرش سیدمحمود فقط 8 سال داشت. مادر سیدمحمود نیز از خانواده علمای مشهد – فرزند آیت‌الله سیدعلی مددی موسوی‌قائنی- بود. سیدمحمود در مرداد 1327 در کربلا متولد شد که سه سال بعد به همراه خانواده به نجف رفت. او تحصیل خود را در مدرسه علوی- مدرسه ایرانیان مقیم عراق- آغاز کرد. اما در همان سال تحصیل پدر را از دست داد و به همراه خانواده تحت قیومیت عمویش به بغداد و کاظمین رفتند که پس از اندک زمانی او بار دیگر به نجف بازگشت و دوران دبیرستان را در مدرسه «منتدی النشر» مرحوم مظفر گذراند و اندک‌اندک تحصیل علوم حوزوی را آغاز کرد؛ اما در این میان عموهای او که از تجار بغداد بودند، مخالف جدی تحصیل علوم دینی توسط او بودند.

اما سیدمحمود به دلیل روحانی‌بودن پدر و روحانی‌زاده بودن مادر و نیز ترغیب برخی از همسن وسالان طلبه او همچون «شیخ‌عبدالله لنکرانی» به شدت به علوم دینی علاقه‌مند شده بود و حتی در اواخر دبیرستان سعی می‌کرد که در امتحانات حضور نیابد تا به نوعی عموهایش را مجبور به قبول این تصمیم کند.

به هر حال سیدمحمود در ابتدا ادبیات عرب و صرف و نحو را در نزد شیخ‌عبدالله لنکرانی و محمدعلی مدرس‌افغانی آموخت و سپس مکاسب، رسائل، کفایه، لمعه و مختصرالمعانی توسط سیدکاظم حائری، سیدنورالدین اشکوری، سیدعلی شاهرودی، موحداصفهانی، راستی‌کاشانی و خاتم یزدی به او آموزش داده شد.

او حدود 20 سال داشت که به درس خارج «سیدمحمدباقر صدر» رفت و پس از هفت – هشت سال مجتهد شد. او پس از ورود به ایران نیز نه در قامت شاگرد، بلکه در جایگاه استاد درس خارج قرار گرفت. چرا که رهبر فقید انقلاب به او گفته بود: «تدریس در حوزه علمیه قم را بر هر چیزی ترجیح بدهید و بررسی مسائل فقهی خصوصا در رابطه با احیای فقه حکومتی استوار بر ادله و استنباط صحیح جواهری را مشغول شوید.» او تا پیش از ریاست قوه قضائیه در قم شاگردانی را گرد خود جمع کرده بود که امروز نیز همچنان در تهران این محفل برقرار است.

تشکیل گروه اپوزیسیون صدام

پس از ورود هاشمی‌شاهرودی به ایران، او به همراه برخی از معاونان عراقی و ایرانی‌های رانده‌شده از عراق «مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق» را راه‌اندازی کرد. شاهرودی در مقطع ابتدایی این مجلس به مدت سه‌ماه ریاست این مجلس را بر عهده گرفت و پس از آن 30 ماه سخنگوی این گروه – گروه شیعی اپوزیسیون رژیم صدام حسین- شد. حضور او در مجلس اعلا، رژیم بعثی وقت عراق را به واکنش و برخورد با خانواده او در عراق واداشت، به گونه‌ای که سه برادرش «هادی، مصطفی و محسن» بازداشت شدند و محسن، برادر کوچکش در اعترافاتی تلویزیونی در برابر دیدگان عراقی‌ها قرار گرفت و اعلام کرد که: «ما ایرانی و شاهرودی هستیم.» این سخن از آن جهت برای رژیم وقت عراق اهمیت داشت تا اپوزیسیون خود را ایرانی بنامد. به هر حال شاهرودی تا نیمه دهه 60 در میان مخالفان حکومت صدام‌حسین به فعالیت می‌پرداخت تا در برابر شهادت استادش سیدمحمدباقر صدر توسط این حکومت بی‌تفاوت نگذشته باشد.به گونه‌ای که در سال های 62 و 63 چند باری با «اکبر هاشمی رفسنجانی» رئیس مجلس وقت دیدار کرد و گزارش‌هایی مفصل از وضعیت عراق و مهاجران این کشور برای او ارائه کرد. اما اندک‌اندک فعالیت‌های شاهرودی به مباحث علوم فقهی متمرکز شد و در اواخر دهه 60 کرسی ریاست موسسه‌ای تحت عنوان «دایره‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت» را از سوی مقام رهبری برعهده گرفت.

ایشان در بخشی از حکم خود در دوم بهمن 69 خطاب به شاهرودی می‌نویسد: «جنابعالی را که چهره درخشانی در علم و عمل بوده و به حمدالله از مقام والایی در فقه و علوم مرتبط به آن برخوردارید، برای انجام این اقدام بزرگ، شایسته دانسته، مسوولیت ایجاد و اداره موسسه‌ای برای تهیه دایره‌المعارف را به جنابعالی محول می‌کنم.»

شاهرودی همچنین در بهمن 73 طی حکمی از سوی آیت‌الله خامنه‌ای به عضویت شورای فقهای نگهبان برگزیده شد که تا 23 مرداد 78، همزمان با ریاست او بر قوه قضائیه در این سمت باقی ماند. حضور او در این مقام و همچنین تدریس در حوزه علمیه قم و آشنایی با برخی از اعضای جامعه مدرسین باعث شد تا از او جهت عضویت در جامعه مدرسین دعوت شود. فعالیت هاشمی‌شاهرودی با تصویب کمیته 6 نفره این تشکل به ‌نام‌های «شرعی، محفوظی، استادی، مسعودی خمینی، راستی‌کاشانی و ابطحی‌کاشانی» در 10 شهریور 74 در جامعه مدرسین آغاز شد.

جایگاه شاهرودی در دفاع از کیان حکومت هیچ شک و تردیدی نداشت و او نیز بر بیعت خود با آرمان اسلامی و ولایت فقیه همچون پیشینه‌اش پای می‌فشرد. او در این مسیر قرار گرفته بود و در نیمه اول سال 78 به جایگاه قاضی‌القضاتی جمهوری اسلامی رسید. او بر کرسی‌ای تکیه زد که پیش از او عضو دیگر جامعه مدرسین یعنی «شیخ محمد یزدی» نشسته بود. با ریاست او بر قوه قضائیه از ویرانه بودن این قوه سخن گفت تا نقش اصلاح‌گری این رکن جمهوری اسلامی را برعهده گیرد و در این راه قدم گذاشت. البته او همچنین پیش از حضور در جایگاه قوه قضائیه، در انتخابات خبرگان رهبری در اول آبان 77 از استان خراسان بر کرسی دیگری به نام عضو مجلس خبرگان نشست که امروز هم در دوره چهارم همچنان در این مقام قرار دارد. البته با حضور او در مقام ریاست دستگاه قضایی، درگاه مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز به روی او باز و عضویت این دو شورای پرارزش جمهوری اسلامی ایران نیز بر سند افتخارات او افزوده شده است.

البته اندک‌اندک حضور او در مقام قضایی کشور رنگی ملایم و آرام همچون دوران مدرسه علوی نجف بر رخ او نشاند؛ از ویرانه قضایی سخن گفت تا اصلاح‌گر باشد، حقوق شهروندی را قانون کرد و بر آن پای فشرد تا سندی باشد در برابر آثار شکنجه صدام حسین بر دستانش، از رفتارهای تند برخی نهادها و گروه‌ها با ناهنجاری‌های اجتماعی تبری جست تا اسلام‌گرایی معتدل جلوه دهد.

البته هاشمی‌شاهرودی شاگرد استادی است که می‌توان او را «فقیه اقتصاددان» نامید، بنابراین او همچون استاد بر باورهای اقتصادی‌اش پای می‌فشرد؛ از اقتصاد آزاد سخن می‌گوید و خواهان رونق بخشیدن به بخش خصوصی است. اگر استادش سیدمحمدباقر صدر فقط در نگاشتن «اقتصادنا» همت گذاشت؛ اما او در جایگاه یک حکومت‌ورزی قرار گرفته که کلام او را نافذ کرده است. امروز شاهرودی «صدر ثانی» است؛ با این تفاوت که صدر اپوزیسیون رژیم وقت خود در عراق بود؛ لکن او خود از حکمرانان جمهوری اسلامی است و در جمع چند مرد قدرتمند ایران جای گرفته است.

مرحوم هاشمی شاهرودی پس از پایان دوره حضور در قوه قضاییه در مناصب مختلفی چون عضویت به عنوان فقیه در شورای نگهبان حضور داشت و تابستان گذشته به سمت رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب شد . ولی از بدو حضور در این سمت درگیر مبارزه با بیماری شدند و شب گذشته درگذشتند. آنچه در یاداداشت فرید مدرسی آمده بود به بازه حضور ایشان در قوه قضاییه منتهی می شد.


برای اطلاع از آخرین خبرهای ایران و جهان اینجا کلیک کنید


سه شنبه 4 دی 1397 - 14:40:30

پربازدیدها