تهران- الکوثر: فرزان شهیدی* :  اصرار برخی گروه‌های کرد در اقلیم کردستان عراق بر برگزاری همه‌پرسی استقلال به یکی از مهم‌ترین بحث‌ها در سطح منطقه و حتی فرامنطقه تبدیل شده است. مشخصا مسعود بارزانی بسیار بر این مساله تاکید دارد و در مصاحبه اخیر خود با بی بی سی به شکل شفاف و بی پرده نه تنها بر برگزاری همه ‌پرسی در موعد مقرر تاکید کرده، بلکه نسبت به آمادگی کردها برای توسل به سلاح برای نگه داشتن کرکوک در اقلیم کردستان، هشدار داده است. البته نکته قابل توجه که مورد اذعان بارزانی هم قرار گرفته است، استفاده ابزاری از نتیجه‌ی همه‌پرسی برای مذاکره با بغداد می‌باشد تا روند استقلال تسهیل شود.

بنابراین، بلافاصله پس از همه‌پرسی (در صورت برگزاری)، استقلال عملی نمی‌شود. اما با این وجود، کشورهایی پیرامونی اقلیم تلاش کرده‌اند تا نسبت به استقلال، هشدارهای لازم را صادر کنند. ایران و ترکیه نه‌تنها چنین کرده‌اند، که حتی سعی کرده‌اند هماهنگی‌های میان خود را هم در این خصوص افزایش دهند. هر یک از کشورها برای مواجهه با حالتی که اقلیم همه‌پرسی را برگزار و حتی استقلالش عملی نیز شده، گزینه‌هایی در اختیار دارد.

در این نوشتار به بررسی مواضع و اقدامات ایران در قبال استقلال کردها و گزینه های مختلف آن می پردازیم.

مواضع و اقدامات ایران در قبال برگزاری همه‌پرسی

مواضع سیاسی و دیپلماتیک

 موضع جمهوری اسلامی ایران از ابتدا نسبت به برگزاری همه پرسی و استقلال کردستان عراق کاملا روشن بود. طی سال های اخیر راهبرد اصلی ایران در قبال عراق دارای مولفه های چندی بوده است که یکی از مهمترین آن ها تاکید و تلاش برای «حفظ تمامیت ارضی» و مخالفت با تجزیه این کشور است؛ به نحوی که آن را خط قرمز خود اعلام داشته است.

رهبر انقلاب اسلامی در دیدار با حیدرالعبادی نخست وزیر عراق در ۳۱ خرداد ۹۶ تاکید کردند جمهوری اسلامی از تمامیت و وحدت عراق حمایت می کند. ایشان تاکید کردند جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان همسایه، با برخی زمزمه‌ها مبنی بر برگزاری همه پرسی برای جدایی یک بخش از عراق مخالف است و دامن زنندگان به این موضوع را مخالفان استقلال و هویت عراق می داند.[۱]

این موضع شفاف از سوی بالاترین مقام کشور، حاکی از مخالفت قاطع ایران با هر گونه اقدام تجزیه طلبانه و استقلال طلبانه در عراق است.

وزیر خارجه کشورمان هم در مصاحبه اخیر خود با شبکه المیادین تاکید کرد استقلال کردستان عراق، خطر عمده ای برای همه کردها محسوب می شود. محمد جواد ظریف با اشاره به اولویت راهکار دیپلماسی گفت: معتقدم مصلحت تمامی طرف های موجود در منطقه با مذاکره سیاسی تامین می شود؛ ما به یکپارچگی سرزمینی همه کشورهای منطقه احترام می گذاریم.[۲]

مخالفت جمهوری اسلامی ایران مختص شرایط فعلی و اعلام همه پرسی توسط مسعود بارزانی نیست، بلکه در گذشته بارها تاکید کرده است که این کشور هرگز اجازه تجزیه عراق را نمی‌دهد و این موضوع را به صراحت به دولت اقلیم کردستان اعلام کرده است. وزارت خارجه کشورمان پیش از این اعلام کرده بود: ایران جلوی تحقق «رویاهای نتانیاهو» را خواهد گرفت. کشورمان با دوستانه توصیف کردن روابط ایران و رهبران کردستان عراق، این رهبران را به خویشتن‌داری فراخوانده است و تأکید آنان بر برگزاری همه پرسی را شتابزده می داند.[۳]

مخالفت فرماندهان نظامی

علاوه بر مسئولان سیاسی، فرماندهان عالی رتبه نظامی هم علیه همه پرسی استقلال کردستان موضع گیری کرده اند. رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران برگزاری همه‌پرسی استقلال کردستان عراق را غیرقابل پذیرش نامید. سردار سرلشکر محمد باقری، درباره برگزاری این همه‌پرسی گفت: این موضوع به هیچ وجه قابل پذیرش همسایگان عراق نبوده و حفظ استقلال و یکپارچگی عراق به نفع تمام اقوام، مذاهب و بخش‌های مختلف این سرزمین است.

امیر دریابان علی شمخانی، نیز در این باره به مقامات اقلیم کردستان عراق هشدار داد.  دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران تاکید کرده که برگزاری این همه‌پرسی باعث انزوای کردهای عراق می‌شود و در نهایت تضعیف کردستان و کل کشور عراق را در پی خواهد داشت. شمخانی استقلال کردستان عراق و تجزیه این کشور را بخشی از طرح‌های استعماری و وارداتی همچون «خاورمیانه بزرگ» خوانده و از همه نیروها خواسته است تا از تمامیت ارضی عراق دفاع کنند.

سردار قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران نیز که عهده دار پرونده عراق است طی ملاقات هایی که با رهبران اقلیم کردستان داشته است مخالف شدید جمهوری اسلامی ایران را به آن ها اعلام کرده و نسبت به تبعات استقلال خواهی به ویژه پیامدهای امنیتی آن هشدار داده است.

ورود فرماندهان عالی نظامی کشورمان به این پرونده، حاکی از اهمیت موضوع بوده و در عین حال نشانگر آن است که جمهوری اسلامی در مخالفت و هشدار خود نسبت به موضوع استقلال کردها، دست کم در عرصه عملیات روانی، از گزینه های نظامی و امنیتی غافل نیست.

سفر سردار باقری به ترکیه: سردار سرلشکر محمد باقری ماه گذشته به ترکیه سفر کرده و در دیدار با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری آن کشور دیدار و گفتگو کرد. در این ملاقات به موضوع همه پرسی استقلال اقلیم کردستان عراق به عنوان دغدغه مشترک تهران و آنکارا پرداخته شد. به گفته رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، در این دیدار دو طرف ایرانی و ترکیه ‌ای تاکید و اعلام کردند که اگر این همه ‌پرسی برگزاری شود شروعی برای آغاز تنش و درگیری در داخل کشور عراق می شود که تبعات آن دامنگیر کشورهای همجوار خواهد نیز شد.[۴]

اعلام همه پرسی استقلال در اقلیم کردستان در تاریخ ٢۵ سپتامبر توسط مسعود بارزانی، نگرانی دو طرف (تهران و آنکارا) را برانگیخته و در نتیجه بخش مهمی از مذاکرات سردار باقری با مقامات آنکار پیرامون این موضوع بوده است.  علاوه بر آن که مقامات کشورمان با تجزیه عراق به شدت مخالفت کرده اند، اردوغان نیز تا کنون به کرات از طرح منطقه اقلیم کردستان عراق برای همه پرسی استقلال انتقاد کرده است.

به اعتقاد کارشناس مسائل ترکیه، آنکارا در سیاست­ های خود در رابطه با تحولات منطقه­ ای خصوصا بحران سوریه، عراق و پ ک ک با ناکامی سنگینی مواجه شده است. در نتیجه تلاش می کند به منظور جبران این ناکامی به روسیه و ایران نزدیک شود. قطعا گرایش بیشتر آنکارا به تهران، همگرایی و همکاری دو کشور در قبال موضوع استقلال کردستان را افزایش خواهد داد.

اتحاد ایران و ترکیه، رژیم صهیونیستی را بیش از همه نگران کرده است، به ویژه آن که رژیم صهیونیستی از طرفداران استقلال کردها و تجزیه عراق است. در همین راستا کارشناسان رژیم صهیونیستی خواستار دور کردن ایران و ترکیه از یکدیگر، جهت تاسیس دولت مستقل کردی در عراق شده اند.

در مجموع ایران و ترکیه به عنوان دو همسایه و قدرت منطقه ای، به رغم اختلافاتی که دارند، دغدغه های مشترکی نیز دارند که بستر گشایش فصل تازه ای از همکاری های سیاسی و اقتصادی و امنیتی را فراهم کرده است، همکاری هایی که می ‌تواند در بلندمدت معادلات موجود در منطقه را تغییر دهد. سفر بی سابقه سردار باقری به عنوان عالیترین مقام نظامی کشورمان به آنکارا نقطه شروع این همکاری ها حداقل در بعد امنیتی و نظامی محسوب می شود که یکی از فصول مهم آن مقابله با استقلال کردستان خواهد بود.

رایزنی با رهبران کرد

 جمهوری اسلامی ایران همواره در دیدار با رهبران کرد از هر گروه و حزبی، نسبت به مساله استقلال کردستان و پیامدهای منفی آن هشدار داده است. برای نمونه هیات دفتر سیاسی اتحادیه میهنی که در تیرماه گذشته به ایران آمدند، در دیدار با مقامات ایرانی به شکل قاطعی با مخالفت ایران با موضوع همه پرسی و استقلال مواجه شدند.

البته احزاب سیاسی در کردستان عراق نسبت به بحث استقلال اتفاق نظر دارند، اما در رویکردها متفاوت بوده و اختلافشان بر سر زمان استقلال است نه اصل آن. ایران بیش از هر بازیگر دیگری از این خواست کردها آگاه است. بیش از ۱۳ میلیون کرد در دو طرف مرز ایران و عراق زندگی می کنند. چه پیش و چه پس از انقلاب، ایران جزو معدود بازیگران منطقه ای بود که با کردهای عراق روابط صمیمانه داشت چه با احزاب سکولار، چه مارکسیست و چه اسلامگرای کرد.

 حکومت های ایران از گذشته تا کنون همواره از کردهای عراق برای تضعیف رژیم های سیاسی پیاپی در آن کشور استقبال کردند. به خصوص در دوران صدام. با این حال، ایران از آرمان کردها برای استقلال حمایت نمی کند و بلکه موضعی مخالف دارد.

حضور مقام های ایرانی به خصوص فرماندهان سپاه در دهه های گذشته در مناطق کردنشین ایران و عراق، موجب ایجاد آگاهی بالایی در میان تصمیم گیرندگان سیاسی و نظامی ایران درباره منطقه کردستان شده است و به همین خاطر مقام های ایرانی، سیاستی عملگرایانه را در پیش گرفته و در مقاطع مختلف به حمایت از کردها پرداخته اند. برای نمونه در قیام ۱۹۹۱ میلادی پس از جنگ خلیج فارس، ایران مرزهای خود را به روی کردهای عراقی باز کرد و به آنان پناه داد، این در حالی بود که ترکیه مرزهای خود را به روی آنان بسته بود.

 در حمله داعش به کردستان عراق نیز ایران نخستین کشوری بود که به کردها کمک کرد. صرف نظر از همکاری های امنیتی، مناسبات تجاری ایران با کردستان عراق هم در سطح بالایی قرار دارد و تجارت سالانه ایران با اقلیم حدود ۸ میلیارد دلار است.

می توان گفت ایران نسبت به بغداد و آنکارا با کردها مناسبات بهتری دارد و همین امر زمینه ساز مذاکرات و رایزنی های بهتر ایران با کردها در باره موضوع استقلال خواهد شد. [۵]  البته مجاب کردن کردها نسبت به کنار گذاردن آرمان استقلال اگر غیرممکن نباشد، کار بسیار دشواری است؛ اما حداقل در خلال رایزنی ها می توان نسبت به تاخیر آن، تلاش هایی صورت داد. تلاش برای عدم انجام همه پرسی در مناطق مورد تنازع مانند کرکوک نیز گزینه ای است که از بُرد بلندپروازی های کردها خواهد کاست.

بررسی گزینه‌های پیش‌روی ایران برای مواجهه با اقلیم مستقل‌شده

به طور طبیعی اولویت جمهوری اسلامی ایران در بازداشتن کردها از ادعای استقلال خواهی، معطوف به اقدامات سیاسی و دیپلماتیک است. اما اگر تلاش های سیاسی به نتیجه نرسد و کردها نسبت به برگزاری همه پرسی اصرار ورزند، آیا ایران به سایر گزینه ها (واکنش نظامی و امنیتی، تحریم اقتصادی، بستن مرزها، عدم پذیرش استقلال و …) روی خواهد آورد؟

از یک طرف عدم دخالت در امور داخلی کشورهای دیگر همواره یکی از اصول سیاست خارجی ایران بوده است. اما از طرف دیگر برخی از موضوعات داخلی کشورهای همسایه با توجه به پیوستگی آن با مناطق دیگر نمی‌تواند صرفاً به‌عنوان یک مسئله‌ داخلی تفسیر شود. مسئله‌ کردها نمونه‌ای از مسائل داخلی با تأثیرات منطقه‌ای و بین‌المللی است. به همین دلیل نگاه ایران به این مسئله تابعی از شرایط امنیتی و نظم منطقه‌ای است.[۶]

با این حال دخالت نظامی و امنیتی مستقیم در کردستان عراق در دستور کار جمهوری اسلامی ایران نخواهد بود. البته برخی مقامات اقلیم کردستان عراق در مواردی ادعا کرده اند که ایران به بمباران توپخانه ای مناطقی از اقلیم پرداخته و آب منطقه را قطع کرده است. به ادعای محمد صالح قادری مسئول روابط عمومی حزب دموکراتیک کردستان، این اقدامات ایران به منظور اعمال فشار بر کردها جهت لغو همه پرسی صورت گرفته است. وی پیش بینی کرده است که دخالت های نظامی و امنیتی ایران در اقلیم که بی سابقه نیست، تا زمان همه پرسی افزایش خواهد یافت.[۷]

تحریم اقتصادی و بستن مرزها بنا بر شرایط خاصی ممکن است به عنوان یک اهرم فشار مد نظر جمهوری اسلامی ایران باشد، هر چند می توان پیش بینی کرد با توجه به حجم نسبتا بالای تجاری میان دو طرف، قطع مناسبات تجاری و اقتصادی کار ساده ای نیست.

به نظر می رسد اعمال فشارهای غیرسیاسی عمدتا باید توسط دولت مرکزی عراق صورت گیرد، زیرا حکومت عراق مدعی اول حاکمیت و تمامیت کشور خود بوده و ابزارهای قانونی کافی برای ممانعت کردها در اختیار دارد. با توجه به مناسبات خوبی که ایران با دولت عراق و به ویژه شیعیان این کشور دارد، رایزنی های لازم با طرف عراقی انجام شده است.

بررسی ملاحظات هر گزینه در سطوح داخلی و منطقه‌ای

توسل به گزینه نظامی و امنیتی هر چند به شکل غیرمستقیم و نیابتی، می تواند برای کردها نوعی بازدارندگی ایجاد کند و حداقل آن است که همه پرسی را به تاخیر خواهد افکند. اما در عین حال درگیری با کردها بدون پاسخ آنان نخواهد بود و تبعات منفی در سطح داخلی عراق و چه بسا منطقه در برخواهد داشت.

عراق در مرحله پساداعش نیازمند آرامش و امنیت است تا روند سیاسی (انتخابات) و اقتصادی (بازسازی و خدمات رسانی) را با موفقیت طی کند. به طور طبیعی بروز تنش و درگیری و چالش امنیتی در اقلیم (چه با حضور ارتش و چه حشدالشعبی)، به ویژه اگر دامنه گسترده ای داشته باشد، بر روند مذکور تاثیرات سوء نهاده و چه بسا موجب ظهور مجدد داعش شود. از طرفی در صورت وقوع بحران در اقلیم، پای بازیگران منطقه ای و بین المللی نیز به بحران گشوده شده و اوضاع پیچیده‌تر خواهد شد.

در مجموع باید گفت انتخاب گزینه سخت افزاری (نظامی ـ امنیتی)، به تصمیم سازی سیاسی در سطح کلان مخالفان به ویژه دولت مرکزی عراق بازمی گردد. اتخاذ این تصمیم ناشی از ارزیابی این امر است که آیا هزینه های برگزاری همه پرسی و استقلال بیشتر است یا هزینه های درگیری و ناامنی در اقلیم؟

در شرایط فعلی پیش بینی این دورنما کار ساده ای نیست. در هر حال هر تصمیمی اتخاذ شود، مستلزم بررسی همه جانبه ابعاد و پیامدها و هزینه ها و فواید آن می باشد.

اما در عرصه اقتصادی (نیمه سخت) کار آسانتر است. مشکلات اقتصادی اقلیم کردستان طی سال های اخیر به دلیل حملات داعش و کاهش بهای نفت، افزایش یافته است. در سایه تشدید اختلافات با بغداد و خودداری دولت مرکزی از پرداخت سهم ۲۰ درصدی بودجه سالانه اقلیم و ناکامی در سیاست‌های فروش نفت، اقلیم در پرداخت حقوق به کارمندان دولتی در بخش‌های مختلف دچار مشکلات کم سابقه‌ شده است و این امر اعتراضات خیابانی و اعتصاب های متعدد شهروندان را در پی داشته است که بعضا به درگیری های خونین با نیروهای امنیتی انجامیده است.

به نظر می آید با توجه به مشکلات حاد اقتصادی اقلیم، مهمترین ابزار دولت مرکزی در اعمال فشار اقتصادی علیه اقلیم، سهمیه ۱۷ یا ۲۰ درصدی بودجه سالیانه اقلیم است. چون از این ابزار در مقاطعی استفاده شده و تاثیرگذار بوده است، در مساله همه پرسی نیز می تواند کارآیی داشته باشد[۸].

جمهوری اسلامی ایران هم می تواند از حربه تحریم اقتصادی استفاده کند، اما همان طور که اشاره شد، این اقدام در سطح محدود امکان پذیر است و قطع روابط اقتصادی در سطح گسترده کار دشواری است. یکی از تبعات این تحریم گشوده شدن و تقویت بازار کشورهای دیگر به اقلیم ویژه ترکیه است که روحیه تجاری بالایی دارند. رژیم صهیونیستی هم مترصد هر گونه خلا اقتصادی و تجاری در اقلیم است تا حضور خود را در این منطقه تحکیم کند.

در هر حال چنین تصمیمی نیازمند بررسی ابعاد و پیامدهای آن بوده و با توجه به منافع تجاری ایران و مناطق مرزی، باید مشخص شود تبعات منفی آن بیش از دستاوردهای مثبت آن نباشد.

سخن پایانی

اصرار و اجماع کردها نسبت به استقلال ناشی از آن است که مقامات اقلیم به این جمع بندی رسیده اند که در حل مشکلات و مطالبات خود با دولت مرکزی بغداد به بن بست رسیده اند، لذا به آخرین حربه یعنی همه پرسی استقلال روی آورده اند، آن هم در برهه زمانی پیش از برگزاری انتخابات پارلمانی عراق.[۹]

اکنون دولت اقلیم با ماشین رسانه ای و تبلیغاتی خود در صدد اقناع همه کردها نسبت به برگزاری و مشارکت در همه پرسی ۲۵ سپتامبر می باشد. اگر ابزارهای سیاسی و غیرسیاسی بازدارنده جواب ندهد و کردها موفق به حل اختلافات داخلی خود شوند و نهایتا همه پرسی انجام شود و به استقلال رای دهند، بخش مهمی از آرمان کردها تحقق یافته است اگرچه استقلال، فعلا محقق نشود.

در چنین شرایطی اهتمام اصلی مخالفان استقلال از جمله جمهوری اسلامی ایران، باید متمرکز بر جلوگیری از تشکیل دولت مستقل کردی باشد. تشکیل دولت مستقل در اقلیم نیازمند مقدماتی است که مهمترین آن شناسایی از سوی جامعه بین الملل است. مخالفت های گسترده داخلی، منطقه ای و بین المللی حاکی از آن است که کردها در مرحله پس از همه پرسی راه طولانی و دشواری پیش رو دارند.

در این مرحله جمهوری اسلامی با همکاری جبهه مخالفان (دولت مرکزی عراق، ترکیه، روسیه، سوریه و…) با اتکا به ابزارهای موجود به ویژه در بعد سیاسی و دیپلماسی، همچنان قادر به ممانعت یا حداقل تاخیر در تحقق استقلال کردها می باشد.

بدبینانه ترین حالت اما آن است که دولت مستقل کردستان تشکیل شده و مورد شناسایی بین المللی قرار گیرد. در چنین شرایطی جمهوری اسلامی ایران دو گزینه پیش رو دارد: ۱) عدم شناسایی و زیر سوال بردن مشروعیت دولت جدید کردستان. ۲) به رسمیت شناختن آن و تلاش برای ایجاد روابط هوشمندانه با آن در راستای منافع ملی و آرمان های محور مقاومت.

انتخاب هر گزینه منوط به شرایط خاص داخلی و منطقه ای خواهد بود. عدم شناسایی اگر در یک طیف گسترده (عراق، ترکیه، سوریه و…) صورت گیرد، هزینه های کمتری خواهد داشت. اما می توان پیش بینی کرد در صورت تشکیل دولت مستقل کردستان، دولت مرکزی عراق به احتمال زیاد ناچار به شناسایی آن خواهد بود، ترکیه نیز در این شناسایی تردید نخواهد کرد. حتی در شرایط کنونی ترکیه تمایل زیادی دارد که هزینه های مخالفت با استقلال بیشتر بر دوش ایران باشد. [۱۰] بنابراین، اگر ایران بخواهد به تنهایی با موجودیت کردستان مستقل مخالفت کند، کارش دشوار شده  و احتمالا فشارهای منطقه ای و غربی افزایش خواهد یافت.

شناسایی کردستان مستقل هم با توجه به روابط دیرینه و حسنه ایران با کردها و سیاست های واقع گرایانه در قبال آنان، دور از ذهن نخواهد بود. نکته مهم آن است که تبعات منفی استقلال در سطح منطقه در ابعاد سیاسی و امنیتی و به ویژه در مناطق کردنشین ایران به خوبی مدیریت شود تا به حداقل برسد.

در هر حال، ایران ضمن تاکید بر راهبرد حفظ تمامیت و یکپارچگی عراق، بطور آشکار و پنهان فعالیت گسترده ای برای کسب تعهد طرف های مختلف عراقی از جمله کردها به حفظ این مساله داشته است؛ اما با توجه به واقعیات موجود و تحولات احتمالی آینده، لازم است سناریوهای دیگری در قبال وضعیت های متفاوت عراق ترسیم شود.[۱۱]

*کارشناس مسائل منطقه

منبع: اندیشکده تبیین

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

پی نوشت ها

[۱] پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری، ۳۰ خرداد ۹۶

http://www.leader.ir/fa/content/18565

[۲] مقابله محمدجواد ظریف مع قناه المیادین، ۵ ایلول ۲۰۱۷

http://www.almayadeen.net/news/politics/785587

[۳] احتمال استقلال کردستان چقدر است؟، پایگاه دیدبان، ۹ تیر ۱۳۹۴

http://didban.ir/fa/news-details/26141

[۴] باقری: ایران و ترکیه بر مخالفت با همه‌‌پرسی استقلال کردستان عراق تاکید دارند، سایت بی بی سی، ۲۶ مرداد ۹۶

http://www.bbc.com/persian/iran-40957939

[۵] حمایت یا مخالفت ایران از همه پرسی استقلال کردستان چه پیامدهایی دارد؟ پایگاه خبری آفتاب، ۱۷ تیر ۹۶

http://aftabnews.ir/fa/news/458858

[۶] بررسی رویکرد ایران به همه‌پرسی کردستان عراق، پایگاه تحلیلی برهان، ۲۳ خرداد ۹۶

http://borhan.ir/NSite/FullStory/News/?Id=9934

[۷] طهران تضغط على کردستان بالقصف والمیاه لترک الاستفتاء، موقع السومریه، ۵ تموز ۲۰۱۷

http://www.alsumaria.tv/news/208967

[۸] ابزارهای عراق برای ممانعت کردها از همه‌پرسی و کنترل رفتارهای جدایی طلبانه آنان، اندیشکده تبیین، ۸ تیر ۹۶

http://tabyincenter.ir/19764

[۹] محمد وانی، مزایا الانفصال الکردی عن العراق، موقع ایلاف، ۲۴ یونیو ۲۰۱۷

http://elaph.com/Web/Opinion/2017/6/1154743.html

[۱۰] مایکل یونغ، استفتاء غیر شعبی، مرکز کارینغی للشرق الاوسط، ۱۸ آب ۲۰۱۷

http://carnegie-mec.org/diwan/72916

[۱۱] ایران و مساله ای بنام استقلال احتمالی کردستان عراق، سایت دیپلماسی ایرانی، ۱۲ مرداد ۱۳۹۲

http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1936336