ضرورت تحول در علوم انسانی بر هیچ صاحب‌فکر و دغدغه‌مندی در این گستره وسیع پوشیده نیست. هرگز قرار نبود که ما مصرف‌کننده اندیشه وارداتی دیگران باشیم اما عملا گویا در بسیاری از رشته‌های این حوزه چنین اتفاقی افتاد و از رویکردِ صرف دانستنِ نظراتِ سایرین به نوعی مبدل به اجراکننده دیدگاه‌های آنها شده‌ایم.

بیشتــر بدانیــد:

رهبر انقلاب: ملت ایران جرأت گفتن «مرگ بر امریکا» دارد

پویش کتابخوانی «خار و میخک»؛ روایت کودکی یحیی سنوار تا رهبری مقاومت

این در حالی است که مقام معظم رهبری همواره نسبت به این مساله تذکر داده‌اند، برای مثال در دیداردست‌اندرکاران اولین کنگره بین‌المللی قرآن و علوم انسانی که در خرداد سال ۱۳۹۶ انجام شد فرمودند: «علوم انسانی، دو سه قرن است که در دنیا ابداع شده و اشخاصی روی آن فکر کرده‌اند، کار کرده‌اند، مسائلی را به ‌وجود آورده‌اند؛ بعضی هم که [ابداع آنها] به قرن نمیرسد، چندین دهه است که دارند روی آن کار میکنند؛ یعنی به‌اصطلاح چیزهایی جزو علوم مختلف انسانی هستند که برای ما حکم واردات را پیدا میکند؛ حالا غیر از فلسفه و ادبیات و مانند این‌چیزهایی که مربوط به خود ما است، مسائلی به وجود آمده، سرفصل‌هایی تولید شده، روی آن کار شده، فکر شده، نقد شده، چند لایه ردّوبدل شده -این کارها انجام گرفته- ما حالا میخواهیم وارد بشویم و این مسائل را از آن ریشه‌ی به‌اصطلاح غیر دینی یا بعضاً ضدّ دینی آن جدا کنیم و به یک منشأ قرآنی و یک منشأ دینی و وَحیانی متّصل کنیم. خب این خیلی مهم است؛ این یک تسلّط اساسی بر کارهای دیگران لازم دارد؛ ما باید بدانیم که دیگران در این زمینه‌ها چه کرده‌اند. [دانستن] کارهایی که آنها انجام داده‌اند، پیشرفتهایی که آنها انجام داده‌اند، از مسائلی است که مورد نیاز است؛ باید کار بشود».

همچنین خرداد سال ۱۳۹۷ نیز در دیدار جمعی از استادان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاه‌ها بیان کردند: «این تصحیح و اصلاحِ کار دانشگاه‌ها همین امروز مصداقهای روشنی دارد. یکی از مصداقهای روشن این است که ما رویکرد مصرف‌کنندگیِ علم را تبدیل کنیم به رویکرد تولید علم. تا کِی باید ما بنشینیم مصرف‌کننده‌ی علم دیگران باشیم؟ بنده با یاد گرفتن علم از دیگران هیچ مخالف نیستم؛ این را بارها گفته‌ام و همه هم میدانند؛ گفتم ما ننگمان نمیکند که از آن کسی که دارای علم است یاد بگیریم و شاگردی کنیم، امّا شاگردی یک حرف است، تقلید یک حرف دیگر است! تا کِی دنباله‌روِ علم این‌وآن باشیم؟ چرا در زمینه‌ی علوم انسانی وقتی گفته میشود که بنشینیم فکر کنیم و علوم انسانیِ اسلامی را پیدا کنیم، یک عدّه‌ای فوراً برمی‌آشوبند که «آقا! علم است»؟ علم است؟ در علوم تجربی که علم بودنش و نتایجش قابل آزمایش در آزمایشگاه است، این‌همه غلط بودنِ یافته‌های علمی روزبه‌روز دارد اثبات میشود، آن‌وقت شما در علوم انسانی توقّع دارید [غلط نباشد]؟ در اقتصاد چقدر حرفهای متعارض و متضاد وجود دارد! در مدیریّت، در مسائل گوناگون علوم انسانی، در فلسفه، این‌همه حرفهای متعارض وجود دارد؛ کدام علم؟ علم آن چیزی است که شما به آن دست پیدا کنید، بتوانید بفهمید آن را، از درون ذهن فعّال شما تراوش بکند. باید دنبال این باشیم که ما تولید علم بکنیم؛ تا کِی مصرف کنیم علم این‌وآن را؟ بله، مانعی ندارد که مثل کالایی که خودمان نداریم، دیگری دارد و از او میگیریم و استفاده میکنیم، از علم دیگران استفاده بکنیم امّا این نمیتواند دائمی باشد، این نمیتواند همیشگی باشد؛ گاهی علمِ دیگران درست به ما منتقل نمیشود، گاهی آن بخش خوبش را به ما نمیدهند، گاهی نو و به‌روزشده‌اش را به ما نمیدهند و این اتّفاق در کشور ما متأسّفانه در سالهای حکومت طاغوت بارها افتاده؛ ما که نباید تجربه‌ها را مجدّداً تکرار بکنیم؛ بنابراین بایستی تولید علم بکنیم».

این بیانات و البته تاکید مضاعف مقام معظم رهبری به ویژه در سالهای اخیر نسبت به تحول علوم انسانی؛ بسیاری از دانشگاه‌ها، نهادهای حوزوی و پژوهشگاه‌ها را بر آن داشت تا در قالب برگزاری هم‌اندیشی، همایش، نشست‌های علمی و فراخوان برای ارسال مقالات مرتبط با رشته‌های مختلف علوم انسانی به فراخور موضوع همایش‌های مدنظر در راستای این تحول نقش‌آفرین باشند.

بر آن شدیم در سالگرد چهل‌وششمین سالگرد پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی مروری داشته باشیم نسبت به برخی از رویدادها و همایش‌هایی که با هدف تحول علوم انسانی در سطح کشور برگزار شدند:

• ۱۵ دوره برگزاری افتخارآفرین جشنواره فارابی 

ماهیت فرهنگی تعالیم اسلامی و تاریخ ایران، ضرورت تأکید بر نقش و کارکرد علوم انسانی و نیز اهتمام ویژه به اهمیت و اعتلای آن را پیش روی مدیران و برنامه‌ریزان حوزه دانش، فرهنگ و آموزش جامعه قرار می‌دهد. از این رهگذر، در کنار گریزناپذیر بودن شکل‌گیری مناسباتی نهادمند برای بازسازی بنیادهای عمومی و اجتماعی تولید دانش و انجام پژوهش، توجه به تقویت و بهبود انگیزه و بنیه اعضای جامعه علمی کشور در جهت ایفای نقشی مولد و پیشرو، امری ضروری است؛ کارکردی که مستعد و برخوردار از بیشترین توان در دستیابی به افق اهداف و برنامه‌های راهبردی و کلان توسعه علمی کشور است. امری که می‌تواند در شمار بزرگ‌ترین توفیق‌های ما در تحقق این اهداف و ارتقاء جایگاه منطقه‌ای و جهانی کشور باشد.

از سر این ضرورت است که سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ در تصویری که از جامعه مطلوب و پیشرو در مسیر آرمان‌های بلند انقلاب اسلامی و قانون اساسی عرضه کرده است، دستیابی به اهداف آن را نیازمند شکل‌گیری فعالیت‌ها و جریان‌های فراگیر علمی می‌داند. درحالی‌که تدارک زمینه برای تحقق اهداف سند چشم‌انداز در حوزۀ علم و فناوری، نیازمند فعالیت برنامه‌محور و مؤثر علوم انسانی در عرصه‌های مختلف اجتماعی است و به‌رغم اهمیت بی‌بدیل علوم انسانی در بنیاد و بنای مدنیت و تحول و تمدن نوین، این علوم و جایگاه و کارکرد آن در کشور ما با کم‌توجهی در برنامه‌ریزی‌های راهبردی ملی روبه‌رو بوده است و هم از این روست که در کنار دیگر تنگناهای تاریخی، از کم‌وزنی نقش ذهن‌پروردۀ مدیریتی خود بی‌نصیب نمانده است.  

در این راستا یکی از اقدامات ضروری که می‌توانست در مسیر تقویت و ارتقای علوم انسانی کشور برای خروج از بند موانع موجود، مؤثر واقع شود، ایده راه‌اندازی جشنواره بین‌المللی فارابی (ویژه تحقیقات علوم انسانی و اسلامی) بود؛  اقدام و جریانی که از همان آغاز شکل‌گیری، جامعه علمی کشور و مشتاقان منتظر تحول علمی جامعه از آن  استقبال کرده و با حمایت و مشارکت گسترده آنان تداوم یافت.

به منظور عملیاتی‌شدن و اجرای این عزم و تصمیم ملی، دبیرخانه جشنواره بین‌المللی فارابی در سال ۱۳۸۶ در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تأسیس و تلاش برای برگزاری سالانه این رویداد علمی را آغاز کرد تا بشود که از این زاویه هدف «زمینه‌سازی ارتقای پژوهش‌های علوم انسانی و اسلامی» از طریق تشویق پژوهشگران، معرفی آثار پژوهشی و ایجاد فرصت تبادل نظر با عنایت ویژه به «نوآوری»، «بومی‌گرایی» و «کاربردی‌بودن» در چارچوب پاسخگویی به نیازها و حل مسئله‌های جامعۀ ایرانی بر اساس سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی و برنامه‌های پنج‌ساله توسعه فراهم آید.

 با این‌حال ضرورت‌های برگزاری جشنواره بین‌المللی فارابی را می‌توان با نگاهی تفکیکی‌تر در مولفه‌های «ضرورت تقویت اعتبار علوم انسانی»، «ضرورت نظریه‌پردازی در حوزه علوم انسانی»، «ضرورت نقد گفتمان غالب بر دانش و پژوهش علوم انسانی»، «تمهید شرایط برای عرضه تولیدات علوم انسانی کشور در عرصه بین‌المللی» جست‌وجو کرد.

با توجه به این مساله بود که ۱۵ دوره از جشنواره فارابی با حضور جمعی از اساتید حوزوی و دانشگاهی برگزار شد و آذرماه امسال نیز اختتامیه فصل پانزدهم این جشنواره با حضور دکتر «مسعود پزشکیان» در سالن اجلاس سران برگزار شد.

• همایش علوم انسانی قرآن‌بنیان

این همایش به صورت دوسالانه به میزبانی دانشگاه علامه طباطبایی و با حضور جمعی از اساتید دانشگاه‌ و حوزه برگزار می‌شود و پیش‌تر در سال های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۷ و ۱۴۰۰ برگزار شده بود.

علت نام‌گذاری این همایش بیانات مقام معظم رهبری مبنی بر لزوم اسلامی سازی علوم انسانی بود و این جمله که ایشان فرمودند: «علوم انسانی ما باید قرآن بنیان باشد».

در این راستا ۲۳ مهر سال ۱۴۰۳ چهارمین دوره این همایش با رویکرد «نقد نظریات رایج علوم انسانی» با محور اصلی «نقد قرآنی نظریه‌های رایج در حوزه علوم انسانی» و چهار محور فرعی «نقد قرآنی نظریه‌های رایج در حوزه روانشناسی و تعلیم و تربیت»، «نقد قرآنی نظریه‌های رایج در حوزه علوم ارتباطات و رسانه»، «نقد قرآنی نظریه‌های رایج در حوزه حقوق و علوم سیاسی»، «نقد قرآنی نظریه‌های رایج در حوزه علوم اجتماعی، مدیریت و اقتصاد» برگزار شد.

• کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی 

این کنگره از سال ۱۳۹۱ تا آبان سال ۱۴۰۲ همواره با حضور جمعی از اساتید و پژوهشگران داخلی و خارجی برگزار می‌شد، ضمن اینکه نکات قابل توجه در برگزاری آن اهدای جایزه جهانی علوم انسانی به پژوهشگر برتر بود.

در ادامه مروری داریم نسبت به برخی از محورها موضوعات هفت دوره برگزار شده از این کنگره تاثیرگذار که مقالات متعدد و متنوع آن، طرحی نو در رشته‌های مختلف علوم انسانی اسلامی در انداخت.

این کنگره متشکل از کمیته‌های علمی متعددی متشکل از کمیته: اقتصاد اسلامی، تعلیم و تربیت اسلامی، جامعه‌شناسی و ارتباطات اسلامی، روان‌شناسی اسلامی، علوم سیاسی اسلامی، مدیریت اسلامی، فقه و حقوق اسلامی، شهرسازی و معماری اسلامی، مدیریت تحول علوم انسانی، فلسفه و روش‌شناسی اسلامی، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، تمدن نوین اسلامی، هنر اسلامی، قرآن و علوم انسانی، سیاست‌گذاری عمومی و حکمرانی اسلامی بود که هر کمیته بنابر حوزه کاری خود توانست نشست‌های تخصصی مختلفی را صاحب‌نظران برگزار کند.

• محورهای متنوع کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی

 از جمله محورهای میان‌رشته‌ای این کنگره می‌توان به فلسفه و روش‌شناسی علوم انسانی اسلامی، مدیریت تحول علوم انسانی، تمدن نوین اسلامی، آینده‌پژوهی علوم انسانی، علوم انسانی اسلامی در حوزه دفاعی-امنیتی، سیاست‌گذاری عمومی و حکمرانی اسلامی؛ در محورهای رشته‌ای متشکل از اقتصاد اسلامی، تعلیم و تربیت اسلامی، ارتباطات و جامعه‌شناسی اسلامی، روانشناسی اسلامی، علوم سیاسی اسلامی، فقه و حقوق اسلامی، مدیریت اسلامی، معماری و شهرسازی اسلامی، اشاره داشت.

آنچه که دستاورد مهم این سلسله از کنگره‌های علوم انسانی اسلامی است، اهدای جایزه جهانی بود که طی آن از پژوهشگر خارجی منتخب و تاثیرگذار در این عرصه تقدیر به عمل آمد و در نتیجه کنگره در سطح جهانی و به ویژه بین کشورهای اسلامی مطرح شد.

• همایش بین‌المللی علوم انسانی اسلامی در اندیشه علامه «محمدتقی مصباح یزدی(ره)»

علامه محمدتقی مصباح یزدی، مجتهد، فیلسوف و از چهره‌های تاثیرگذار انقلاب اسلامی بود. وی در طول عمر پربار خود اقدامات مختلفی را در راستای اعتلا و ارتقای علوم انسانی اسلامی داشت که یکی از مهمترین آنها تاسیس موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) بود که در طول چند دهه فعالیت منشاء اثر فراوانی در سطح حوزه و دانشگاه بوده است.

پس از گذشت علامه مصباح یزدی در سال ۱۳۹۹، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) بر آن شد تا با توجه به اینکه علامه مصباح یکی از پیشگامان و پرچمداران علوم انسانی اسلامی بود، اقدام به برگزاری این همایش کند.  

آشناسازی بیشتر جامعه علمی و نخبگانی داخل و خارج از کشور با آرا و اندیشه‌های علامه مصباح در زمینه علوم انسانی اسلامی؛ بررسی و تبیین آرا و اندیشه‌های علامه مصباح در زمینه علوم انسانی اسلامی؛ بهره‌گیری از ظرفیت‌های منظومه فکری علامه مصباح برای تولید علوم اسلامی و اسلامی‌سازی علوم انسانی؛ گسترش و غنی‌سازی کمی و کیفی متون و منابع در زمینه علوم انسانی از جمله اهداف برگزاری این همایش بود.

مقالات متعددی ذیل برگزاری این همایش از سوی اندیشمندان و صاحب‌نظران دریافت و منتشر شد که دست‌مایه استفاده بسیاری از پژوهشگران در رشته‌های مختلف علوم انسانی شد.

امسال در چهارمین سالگرد ارتحال مرحوم آیت الله محمدتقی مصباح یزدی(ره) و روز علوم انسانی اسلامی؛ کنگره استاد فکر ۱۲ دی ماه در مرکز همایش های صدا و سیما برگزار شد.  

ویژه‌های الکوثر را اینجا دنبال کنید.

برای اطلاع از آخرین خبرهای ایران و جهان اینجا کلیک کنید.