امبیکا ویشواناث در یادداشتی که بر روی وبسایت اندیشکده استراتفور قرار گرفت، نوشت: داعش در طول سال های گذشته از حوضه آبی دجله و فرات به عنوان ابزاری برای جنگ، سلاحی علیه دولت عراق و مردمش استفاده کرده است. این گروه افراطی از دجله به عنوان گور جمعی استفاده کرد، جلگه های اطراف فرات را غرق در آب کرد، پمپ های آب و شبکه های تصفیه آب را نابود و ظاهرا سیستم های توزیع آب را نیز مسموم کرد. سپس در حالی که نیروهای ائتلاف آنها را به عقب راندند، اعضای داعش زمین های زراعی را آتش زدند و کانال های آبیاری را منفجر کردند.

امروز به لطف تلاش های تحسین آمیز نیروهای عراقی و متحدان شان، اغلب سدهای کشور، تاسیسات آبی و شبکه های بهداشتی دوباره تحت کنترل مقامات محلی قرار گرفته اند. با این حال این رودها بعد از سه سال سوءاستفاده و مبارزه ای یک ماهه برای بازپس گیری شهر موصل از داعش در شرایط بسیار بدی قرار دارند. جبران این خسارت یکی از چالش های فراروی ذخایر آبی عراق است.

کلید امنیت آب

موصل نه تنها از لحاظ راهبردی، بلکه به دلیل نقشش در امنیت آب عراق شهری مهم محسوب می شود. سد موصل که بر روی رودخانه دجله ساخته شده، بزرگ ترین سد این کشور است و آب و برق میلیون ها تن را در شمال و مرکز عراق تامین می کند. این سد همچنین جریان آب به موصل و بغداد را کنترل می کند که از بزرگ ترین شهرهای عراق هستند. تصرف موصل و سد موصل باعث شد داعش کنترل بیش از 75 درصد تامین برق عراق را تحت کنترل بگیرد. اکنون که زیرساخت‌های شهر و زیرساخت های آبی، از شبه نظامیان بازستانده اند، وظیفه دشوار تعمیر آنها همچنان به قوت خود باقی است.

خسارات وارده بسیار زیاد است. گزارش‌ها نشان می دهد که اگرچه شهروندانی که به شهرشان بازگشته اند، اطمینان دارند که نیروهای امنیتی ایمنی شان را تامین می کنند، اما در خصوص تامین خدمات اساسی برای این شهر و حومه آن اطمینان چندانی به مقامات محلی ندارند.

خدمات آب و برق در موصل و دیگر مکان های بازپس گرفته شده از داعش، فرصتی نافع را برای این شبکه های غیررسمی و گروه‌های غیردولتی فراهم کرده است، اما این شهر کلید امنیت آب آینده عراق است. دولت عراق در جایی باید تصمیم دشواری را در این باره اتخاذ کند که آیا منابع محدودش را صرف امنیت کند یا اینکه نهادهای مشروع تحت رهبری دولت را به منظور نظارت بر زیرساخت هایش بازسازی کند.

عراق همچنین باید از این موضوع نگران باشد که در بالادست رود فرات در سوریه که بخش زیادی از سواحل آن همچنان تحت کنترل داعش است، چه رخ می دهد. یک اختلال در جریان رودخانه یا آلودگی آب آن پیامدهایی جدی برای عراق، به ویژه در شهرهای بزرگ جنوب عراق نظیر فلوجه یا رمادی خواهد داشت. شهر دیرالزور در دره رود فرات در سوریه یک دژ راهبردی برای داعش است و ابزاری را برای متزلزل ساختن بازسازی عراق در اختیار این گروه قرار می دهد.

در حالی که آمریکا، داعش، ایران و دولت سوریه همگی برای به دست گرفتن کنترل این منطقه در رقابتند، عراق با کنترل اندکی که بر یک منبع حیاتی آب دارد، آسیب پذیر شده است.

یک مشکل مشترک

و این فقط بخشی از مشکل است. عراق همچنین مسایل مختلفی در رابطه با تامین آب خود از جمله ترتیبات تقسیم آب با ترکیه و ایران دارد که پیش از این نیز مطرح بودند. گزارش‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه ترکیه در تلاش برای تضعیف داعش و جناح های شورشی در سوریه، جریان آب فرات به پایین را کاهش داده است. این مشکلات با شدت ادامه دارد و در واقع حتی بدتر شده است. برای تولیدات کشاورزی عراق که بیشتر به آبیاری وابسته اند، پیامدهای توافقات نقض شده یا اجرا نشده تقسیم آب می تواند نابودکننده باشد و برای جمعیت محلی هزینه هایی به همراه داشته باشد.

در عین حال در خصوص دجله قرار است ترکیه ساخت سد جنجال برانگیز ایلیسو را اواخر سال جاری تکمیل کند. بغداد در سال‌های گذشته برای متوقف کردن این پروژه لابی کرده، زیرا وقتی مخازن این سد پر شود، جریان آب دجله را به اندازه قابل توجهی کاهش خواهد داد.

در سال 2016 بغداد تلاش هایش در زمینه دیپلماسی را با دولت ترکیه تشدید کرد که نتیجه ای در بر نداشت. اکنون که عراق تا اندازه زیادی داعش را محدود کرده، اهرم سنگین تری برای مذاکره با ترکیه دراختیار دارد با این حال از شانس اندکی برای متوقف کردن ساخت این سد برخوردار است. حتی در این صورت هم بغداد می تواند در راستای استفاده از غوغای بین المللی در خصوص این پروژه به نفع خود، مثلا به عنوان اهرمی برای متقاعد ساختن آنکارا به انعقاد یک توافق آبی جدید، تلاش کند.

عراق همچنین می تواند کمیته فنی مشترک برای آب های منطقه ای را دوباره برقرار کند؛ این کمیته تلاشی سه جانبه با ترکیه و سوریه برای نظارت بر استفاده از آب بود که در پایان دهه اخیر به موفقیت اندکی رسید. آنکارا و بغداد می‌‌توانند این کمیته را که هنوز هم روی کاغذ وجود دارد، احیا کنند؛ می توان این کار را در سطح بروکراتیک و فنی آغاز و سپس آن را گسترش داده و در سطح وزیران برگزار کنند، تشکیل یک کمیته مشترک با سوریه در حال حاضر با توجه به ناآرامی های این کشور کار دشواری خواهد بود، اما عراق می تواند اندیشیدن به توافقات جدیدی را آغاز کند که این کشورها در آینده وقتی که شرایط سیاسی اجازه اش را بدهد، بتوانند آن را اجرا کنند.  بعید است چسبیدن به ارقام و ارزش های قدیمی جریان، کیفیت و کمیت آب این رودخانه  به نفع عراق و برنامه هایش برای نیازهای آتی به آب و نیازهای زیست محیطی باشد. این کشور باید تکنیک های آبیاری خود را به روز کرده و ذخایر آبی و سیستم های انتقال آب را بهبود بخشد- تلاش هایی که می تواند در حالی که هنوز آینده سیاسی منطقه سامان نیافته، به اجرا درآید.

توجه به مشکلات گذشته

از زمان تهاجم آمریکا به عراق در سال 2003، رنج های آبی عراق اغلب در رتبه دوم اهمیت بعد از موضوعات امنیتی مهم قرار گرفته است. اما نادیده گرفتن مساله حیاتی امنیت آب توسط عراق بروز واکنش های زیادی علیه آن را باعث شد که به نوبه خود ظهور داعش را تسهیل کرد. دولت عراق اگر می خواهد از تکرار تاریخ جلوگیری کند، باید از چنین اشتباهی دوری ورزد. موسسه منابع جهانی در سال 2015 در گزارشی عراق را در رتبه بیست و پنجم کشورهایی قرار داد که بحران آبی تهدیدشان می کند، این حتی با وجود این واقعیت است که دو رودخانه باستانی و معروف از این کشور عبور می کنند.

احتمالا مشکل امنیت آب عراق دو سال بعد، در حالی که این کشور با آثار یک جنگ وحشتناک، افزایش سطح شوری آب، کاهش جریان آب، خشکسالی و بحران پناهندگان روبرو است، وخیم تر می شود. مسیر عراق بعد از داعش، بسته به راهبردهایی که بغداد در چند ماه آینده به اجرا در میاورد، می تواند شروع جدیدی را که مردم این کشور بیش از یک دهه منتظرش بوده اند، فراهم کند – یا اینکه چهار سال آخر درگیری را بلااثر کند.

منبع: شورای راهبردی روابط خارجی