با نگاهی به رویدادهای تاریخی صدر اسلام، مشاهده می کنیم که زنان دوشادوش مردان در عمده رویدادها و صحنه های مهم سیاسی و اجتماعی این دوران، حضور و مشارکت سازنده و فعال داشته اند.

موضوع زن، جایگاه و نقش آن در اسلام از موضوعات مهم و در عین حال چالش بر انگیز در مطالعات اسلامی می باشد. بنیان خانواده در عصر نبوی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار می باشد؛ به گونه ای که در کلام الهی(قرآن) موضوع زن در اسلام و بخصوص در سیره پیامبر(ص) همواره از موضوعات مهم در حوزه اندیشه اسلامی بوده است.

بی شک، بررسی تاریخی این مقوله، کمک شایانی به روشن شدن مسئله و شفاهیت در نظریه پردازی ها می کند. براساس بررسی های که صورت گرفت، بیشتر آثاری که درباره مسئله زن در اسلام نوشته شده بیشتر رویکرد فکری و کلامی داشته و کمتر این مسئله از زوایای تاریخی بصورت تحلیلی و تبیینی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

شناخت نقش و جایگاه زن در سیره پیامبر(ص) و توجه به تحولاتی که اسلام در شخصیت و جایگاه زن ایجاد کرده است، می‌تواند به منظور دستیابی به میزانی که زن امروز و خانواده کنونی برای اصلاح و بازنگری در حرکت خویش بدان نیازمند است، انجام شود و با تبیین آرمان‌ها، تحولات عصر حاضر در معرض تحلیل آسیب‌شناسانه قرار گیرد و الگوی شخصیت زن مسلمان و خانواده اسلامی بر محوریت سیره آن اسوه حسنه تنظیم گردد.

جایگاه زن در سیره نبوی

بنیان خانواده در عصر نبوی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار می باشد؛ به گونه ای که در کلام الهی(قرآن) از خانواده با عنوان مایه آرامش یاد شده است(نحل/80) و این امر نشانگر اهمیت خانواده در اسلام به عنوان بستر اصلی شکل گیری جامعه نبوی می باشد. در عصر جاهلی،تولد نوزاد دختر و بزرگ شدن وی از نگاه قبیله چیزی جز خواری و خفت نبود و زمانی که به سن جوانی می رسید کالای بیش در دست مردان نبود.

 پیامبر(ص) برای از بین بردن آن نگرش منفی و نگاه عصر جاهلیت به دختر تلاش بسیاری انجام می دهد، پیامبر(ص)  ضمن نکوهش دخترکشی و کراهتِ داشتن دختران می فرماید: «از اینکه فرزندان شما دختر باشند، کراهت نداشته باشید. به درستی که دختران مونس انسان اند و گران بها هستند»چه خوبند فرزندان دختر که اهل مدارا و نيکي، کمک کننده، انس گيرنده، با خير و برکت و اهل پاکيزگي‌اند.

( حر‌عاملي، 1374. ح 27306)  «دختر گلي است که مي‌ بوييد و روزي وي نيز بر عهده خداوند است.». حضرت در حدیثی فرمودند: «فاطمه پاره تن من است، هركس او را دوست داشته باشد، مرا دوست داشته و هركس او را اذیت كند مرا اذیت كرده، فاطمه عزیزترین مردم نزد من است»با این حال نگرش منفی به دختر در آن جامعه ریشه دوانیده بود از اینرو پیامبر(ص) ضمن بیان تساوی بین دختر و پسر، گاهی در احادیثی دختران را بر پسران ترجیح می داد.

«خداوند متعال بر دختران بيش از پسران دلسوز است و هيچ مردي نيست که زني را، که بين او و آن زن حرمتي برقرار است، شاد گرداند مگر آنکه خداوند روز قيامت خشنودش خواهد نمود.» «در بخشش ميان فرزندانتان رعايت مساوات نماييد چون اگر مي‌خواستم کسي را ترجيح دهم زنان را ترجيح مي‌دادم.» «جبرئيل پيوسته مرا به زنان سفارش مي‌نمود تا آنکه گمان کردم که بر شوهرش جايز نيست به وي اُف بگويد.»( نوري،  1408 ، ح 16627)

زن و امور سیاسی و اجتماعی

تاکید سیره نبوی درباره حضور زن در فعالیت های اجتماعی بر دو محور می باشد: اولین محور این است که زن نباید از مسئولیت های درون خانواده غفلت کند. محور دوم اینکه زن برای فعالیت در اجتماع باید اصول و قوانین مورد تاکید اسلام در روابط زن و مرد را رعایت کند و زمینه ساز فساد اخلاقی در جامعه نگردد.

با نگاهی به مکتب پیامبر بزرگ اسلام به این نتیجه میرسیم که گفتار و رفتار پیامبر(ص) در تمامی مراحل زندگی،الگوی بشر برای رسیدن به کمالات انسانی و اخلاقی است و شیوه های تربیتی آن حضرت، به ویژه در زمینه اخلاق خانوادگی و همسرداری ، می تواند سعادت خانواده را تضمین نماید. اسلام در مسائل اجتماعی و سیاسی نیز، برای زن شخصیت مستقل حقوقی قائل است.

دخالت زن را مانند مرد در تمام فعالیت‌های اجتماعی و شئون سیاسی جایز می‌داند و هیچ فرقی بین آن دو از این جهت نمی‌گذارد. جالب است بدانیم که زن خود را برابر با مردان می دانست و به همین جهت نام«شقیقه» بر خود می نهاد. «و ما نحن و الفتیان الاشقاق» در مثال آمده است که «ان النساء شقائق القوام». شقائق جمع شقیقه است و به معنی هر چه که دو نیم می شود و همه حقوق یک نیم به نیم دیگر هم سرایت می کند.( آئینه وند، ش3،  1384، ص 5-26)

 همانگونه که اشاره کردیم  مشاركت زنان در فریضه امر به معروف و نهی از منكر، بیعت، هجرت و دیگر فعالیت‌های اجتماعی هم پای مردان در عصر رسالت، دلیل احترام پیامبر(ص) به حقوق و مقام زنان در حوزه عمومی است.این مسلم است که زنان در بیعت های که پیامبر(ص) با مسلمان می بست حضور داشته‏اند، مشهور ترین این بیعت ها بیعت عقبه است که زنان در آن مشارکت داشتند.( آیتی، ۱۳۶۲، ص ۳۲۴ و ۳۳۶) در صلح حدیبیه و در فتح مکه نیز زنان با پیامبر بیعت نمودند.

 ابن سعد نام ۴۸۰ نفر از زنانی که با پیامبر بیعت نمود را نام می برد.( ابن سعد،1382،ج 8،ص 1-4)  در اين‏جا دو نکته جلب توجه مي‏کند: اول آن که در جامعه‏اي که گاه زن را در زمره‏ کالا دست به دست مي‏کنند، سخن از بيعت زنان، انقلاب فرهنگي به حساب مي‏آمد و دوم آن که گويا الگوي مشارکت زنان در اصلاح جامعه، از نگاه اسلام، الگويي جنسيتي و با محوريت عفاف و حفظ کيان خانواده است.

در سیره نبوی نمونه زیادی از مشورت حضرت با زنان در امور مختلف وجود دارد: درجریان  صلح حدیبیه پس از امضای قرارداد، رسول­خدا به مسلمانان دستور داد قربانی كنید و پس از آن تقصیر نمایید. هیچ كس به دستور پیامبر(ص) عمل نكرد. رسول­خدا بر ام­سلمه وارد شد و جریان را ذكر كرد. ام­سلمه گفت: «شما خود قربانی كنید و حلق كنید و با كسی سخن مگویید». پیامبر(ص) بیرون آمد و آن عمل را انجام داد، مسلمانان نیز تبعیت كردند(الواقدی، ، 1989م، ج2، ص613) در مورد دیگری از حضرت روایت شده است«با زنان در مسئله ازدواج‌شان مشورت كنید. گفته شد: دوشیزگان حیا می‌كنند. فرمود: سكوت آنان رضایت آنهاست.( بیهقی بی تا، ج،7 ص 123.)

زنان در عرصه جهاد

گرچه حضور زنان در میدان های جنگ واجب نشده بود، اما آنان مهم ترین عامل حضور رزمندگان در عرصه جهاد به شمار می رفتند؛ چرا که همسران، برادران و فرزندان خود را آماده جنگ می کردند.

در جنگ «احد» زنان زیادی برای کمک به مجاهدان شرکت داشتند و با رساندن آب و غذا و شستن لباس ها و یا پرستاری مجروحان، به سپاه اسلام یاری می رساندند؛ بانوانی مانند حضرت فاطمه زهرا(س)، هند همسر عمرو بن جموح، هنگامی که دید جان رسول خدا صلی الله علیه و آله به خطر افتاده، به فرزندش دستور می دهد تا برخیزد و با کفار به جنگ بپردازد.

زن و فعالیت علمی

در سیره پیامبر(ص) بر فراگیری علم و دانش و دوری از جهل و جهالت تاکید بسیاری شده است و این تاکید تنها به مردان نیست بلکه تمام انسانهای جامعه را در بر می گیرد. بر اساس متون و گزارش های تاریخی زنان در عصر پیامبر(ص) در بیشتر عرصه های علمی حضور فعال وچشمگیری داشتند و حتی جالب است اشاره کنیم که پیامبر(ص) روز خاصی را به پاسخگویی به سوالات زنان اختصاص داده بود.«زنان پیش پیامبر آمدند و عرضه داشتند: مردان در بهره گیری از محضر شما بر ما غلبه دارند. روزی را نیز به اختصاص دهید. رسول خدا روزی را خاص آنان قرار داد»

دکتر احمد شبلی درباره فعّالیت زنان در عرصه تحصیل، تدریس و نشر دانش گفته است که زنان در عصر رسول الله - صلی الله علیه وآله - نه تنها از حق کسب دانش برخوردار بودند بلکه حق تدریس و نشر دانش را در میان مردان و زنان نیز داشتند، و در میان زنان، استادان زیادی، در بخشهای گوناگونی از دانش اسلامی ظهور کردند، و در صداقت و امانت علمی، گوی سبقت را از مردان ربودند تا جایی که حافظ ذهبی گفته است: «در میان زنان محدث کسی را نمی شناسم که متهم و متروک باشد.»

نمونه های فراوانی در تاریخ صدر اسلام وجود دارد که می توان از فعالیت علمی آنان سخن گفت. بهترین شاهد بر توفیق زن مسلمان در عرصه علمی در عصر پیامبر(ص) داستان ام سلمه ، اسما، دختر زید بن سکن انصاری است. این زن را به خاطر دانش و خرد و تدینس خطیه النسا سخنور زنان  لقب داده بودند او به نمایندگی از از طرف زنان خواسته های زنان را پیش پیامبر(ص) مطرح می کرد پیامبر او را تایید و بر دین و خردش آفرین گفت.

در نهایت اینکه با نگاهی به رویدادهای تاریخی صدر اسلام، مشاهده می کنیم که زنان دوشادوش مردان در عمده رویدادها و صحنه های مهم سیاسی و اجتماعی این دوران، حضور و مشارکت سازنده و فعال داشته اند.