تهران- الکوثر: مساجد اماکنی بسیار ارزشمند در نزد مسلمانان هستند که از احترام و جایگاه خاصی در میان آنها برخوردارند. به سبب اهمیت آنها در دین اسلام، معماران نهایت تلاش خود را به کار گرفته اند تا از زیباترین تزیینات برای زینت بخشی به مساجد استفاده کنند و آنها را به بهترین شکل بیارایند.

در ایران نمونه های منحصر به فردی از مساجد در هر شهر و دیاری وجود دارند و علاوه بر ارزش مذهبی به دلیل قدمت تاریخی نیز مورد توجه قرار گرفته اند. مساجد هر شهر آیینه ی تمام نمای تلفیق معماری ایرانی و اسلامی هستند و برخی از آنها به حدی زیبا هستند که چشم ها را به خود خیره کرده و در سطح جهانی نیز از شهرت خاصی برخوردارند.

قزوین یکی از شهرهایی است که مسجدی ارزشمند و چشم نواز را در خود دارد و با تمام وجود آن را در آغوش کشیده است. دیوارهای این مسجد قصه هایی از قلب تاریخ برای ما دارند اما در سکوت ایستاده اند و همچنان گذر زمان را تماشا می کنند.

چرا مسجد جامع قزوین؟

– مسجد جامع قزوین قدیمی ترین مسجد جامع در کشور می باشد.

– این مسجد از شاهکارهای هنر معماری سلجوقی به شمار می رود.

– آثار معماری دوره‌های مختلف تاریخی در این مسجد جلوه گر است.

– گنبدخانه مسجد جامع قزوین از نخستین نمونه های ساخت گنبد در ایران است.

– این مسجد یکی از کهن ترین مساجد چهار ایوانی ایران می باشد.

– کتیبه های درون گنبدخانه مسجد بسیار زیبا و منحصر به فرد هستند.

مسجد جامع قزوین؛ کهن ترین مسجد جامع ایران

در میان شهر زیبای قزوین مسجدی به چشم می خورد که قدمتش به سالها پیش باز می گردد و از بزرگ‌ترین مساجد ایران و کهن‌ترین مسجدجامع ایران به شمار می رود. مسجد جامع قزوین که با نام های مسجد جامع عتیق یا مسجد جامع کبیر نیز شناخته می شود به سبب داشتن ویژگی های منحصر به فرد و کتیبه های زیبا چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند.

این بنای چشم نواز در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ۱۲۱ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه؛ مسجد جامع قزوین در گذر تاریخ

این بنا مجموعه ای از آثار معماری دوران های مختلف به شمار می رود که قدیمی‌ترین بخش آن به سده دوم اسلامی تعلق دارد. پیش از آنکه در این محل مسجدی بنا شود، آتشکده ای از دوران ساسانیان در آن قرار داشته که با مسلمان شدن ساکنان قزوین و مهاجرت گسترده قبایل عرب به این شهر به مسجد تبدیل می شود. بر اساس ساخت و ساز های امروز مسجد، احتمالا آتشکده در محل بخش ایوان جنوبی آن واقع بوده است.

در سال ۱۹۲ هجری قمری به فرمان هارون الرشید مسجدی بر روی خرابه های این آتشکده بنا نهاده شد. البته منابعی هستند که می گویند هارون‌ الرشید، قاضی‌ ابوالحسن‌ محمد بن‌ یحیی‌ بن‌ زکریا و صاحب‌ ابی‌ العباس‌ بن‌ سریح‌ به همراه هم این مسجد را بنا کرده و عنوان طاق هارونی را به آن دادند.

قدیمی ترین بخش باقیمانده از مسجد نیز مقصوره کهن یا طاق هارونی است که به دهلیز ورودی شرقی آن متصل می باشد و در همان سال ساخت مسجد بنا شده است. در مسجد، مقصوره، به فضای جداشده با پرده یا جداساز گفته می شود که برای ادای نماز و یا قرار دادن مزار از سایر بخش ها تفکیک می گردد و می توان به آن شبستان نیز گفت.

بنای مسجد عتیق تا قبل از دوران صفویه بسیار کوچک بوده اما اهمیت زیادی برای شهر داشته است. در جریان یورش مغولان به قزوین بخش هایی از این مسجد شامل ایوان جنوبی به آتش کشیده می شود و در دوره حمله ی افغان ها نیز آسیب می بیند اما با مرمت در سال های بعد از آن، دوباره جان می گیرد.

در سال‌ ۳۹۳ هجری قمری ابواحمد کسائی‌ و ساوه منادی‌ مسجد را مورد مرمت قرار دادند و در سال‌ 413 هجری قمری سالار ابراهیم‌ مرزبان‌ دستور بازسازی طبقات صحن بزرگ را صادر کرد.

در سال ۵۰۰ تا ۵۰۹ هجری قمری، ساخت گنبد آجری دوپوش (دوجداره)، صحن‌، مدرسه‌، خانقاه‌، چاه‌ خانه و مقصوره خمارتاشی در ضلع جنوبی مسجد به دستور امیر خمار تاش ابن عبداله عبادی، وزیر سلطان ملکشاه سلجوقی صورت گرفت که در آن ۵۵ کتیبه گچبری شده به خط کوفی گلدار، نسخ و ثلث وجود دارند و شاهکاری هنری به شمار می روند.

در سال‌ 548 هجری قمری، ملک‌ مظفرالدین‌ الب‌ ارغون‌ بن‌ تعش‌، سرای کوچک یا خلوت خانه ای جداگانه‌ رو به‌ قبله‌ بنا کرده و آن را به برگزاری مجلس‌ تفسیر و حدیث‌ اختصاص داد.

در دوره ی صفویه بیشترین تغییرات بر روی مسجد صورت گرفت و بخش‌های‌ وسیعی‌ از جمله‌ ایوان ها، مناره ها و رواق ها به آن افزوده شد. سه ایوان در شمال، غرب و جنوب مسجد قرار دارند که ساخت آنها به دوران صفویه باز می گردد. در دوره شاه طهماسب صفوی، ایوان شمالی و مناره های کاشی کاری شده به بنای مسجد افزوده شدند و در زمان شاه عباس دوم ایوان جنوبی به ورودی مقصوره خمارتاشی متصل گردید. در نهایت ایوان غربی به دستور شاه سلیمان صفوی در مسجد ساخته شد.

ایوان شرقی مسجد جامع مربوط به دوره قاجار می باشد و بین‌ سال‌های‌ 1312 تا ۱۳۱۳ هجری قمری به‌ دستور و هزینه‌ میرزا علی‌خان‌ اتابک‌ و توسط‌ باقرخان‌ سعدالسلطنه‌ فرماندار قزوین‌ ساخته شده است. رواق‌ ایوان‌ جنوبی‌ و سرداب یا شبستان زیرزمینی نیز توسط سعدالسلطنه در ضلع جنوبی مسجد در همان سال ها احداث گردید و حاج‌ محمدعلی‌ از تجار قزوین‌ در سال‌۱۳۲۰ هجری قمری رواقی را در جنوب‌ ایوان‌ غربی‌ بنا نهاد.

معماری مسجد جامع قزوین

مسجد جامع قزوین مسجدی بسیار بزرگ است که به سبک چهارایوانی احداث شده و با داشتن صحن و حیاطی به وسعت ۴۰۰۰ متر مربع، صاحب یکی از بزرگترین صحن ها در مساجد ایران به شمار می رود. در چهار سوی حیاط، ۴ ایوان بلند به چشم می خورد که در دو طرف هر یک از آنها رواقی طولانی ساخته شده است. وجود یک شبستان زیرزمینی در کنار هشت شبستان بزرگ در چهار طرف حیاط یکی از ویژگی های ممتاز این مسجد به شمار می رود. برای ورود به مسجد باید از هشتی گذشت که در جریان مرمت های سال ۱۳۵۳ هجری قمری با آجرکاری تزیین شده است و با راهرویی مستطیل شکل به صحن و حیاط راه پیدا می کند. حوض میان حیاط طراوت خاصی را به فضا بخشیده است و بر زیبایی آن می افزاید.

مسجد جامع در چهار سوی خود، چهار درب ورودی و صحن هایی با ایوان های بزرگ دارد. در هر دو سوی‌ هر ایوان‌، رواق‌هایی وجود دارد که بر روی آنها نام امام‌ جماعت‌ آن‌ زمان‌ که پیش نماز مسجد بوده، مشخص است. در میان رواق‌های‌ جنوبی‌، دو صفه‌ قرار دارد که یکی از آنها طاق‌ هارونی‌ است و دیگری به طاق‌ احمدیه‌ یا طاق‌ حلاج‌ شهرت دارد. قدیمی ترین بخش مسجد، طاق هارونی است که متصل به دهلیز شرقی می باشد و از خشت‌ خام‌، قطع‌ بزرگ‌ و گل‌ ساخته شده است.

گنبد بسیار زیبای مسجد و مناره ها و صحن های آن، معماری اسلامی و سنتی را به بهترین شکل به نمایش گذاشته اند و گنبد فیروزه‌ای و مناره‌های کاشی کاری شده و مرتفع آن هر چشمی را به خود خیره می کند.

در قرن هفتم هجری، این مسجد درهای متعددی داشت اما آنچه امروز از آنها باقی مانده است تنها دو فضای تو در تو در شرق و شمال غربی می باشد که در شرقی‌ به عنوان در اصلی مسجد، سردری باشکوه دارد.

تصویری از هشتی مسجد

ایوان شرقی

ایوان شمالی

ایوان جنوبی

مروری بر قسمت های مهم مسجد جامع قزوین

این مسجد از قسمت های زیادی تشکیل شده است که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم:

۱- مقصوره خمار تاشی

مقصوره‌ خمار تاشی‌ یا طاق‌ جعفری‌ در پشت‌ ایوان‌ جنوبی‌ قرار دارد و به‌ صورت‌ مربع‌ است. در اطراف‌ این بخش طاق‌ نماهایی‌ دیده می شود و محرابی زیبا و پوشیده از سنگ مرمر زینت بخش آن است که کاشی‌های رنگارنگ جلوه ی خاصی به آن داده اند.

در سمت‌ جنوبی‌ محراب‌، منبری‌ سنگی‌ دیده‌ می‌شود و برفراز آن، گنبد آجری دوپوش و با شکوهی خودنمایی می کند. سطح‌ خارجی‌ گنبد را با طرح های زیبا و کاشی کاری پوشانده اند و در دو سوی فضای زیر گنبد دو شبستان‌ دیگر نیز قرار دارد که امروزه به آتشکده معروف است.

روی دیوار، کتیبه های گچبری شده ای قرار دارند که بر روی یکی از آنها سوره مبارکه بقره به صورت برجسته نوشته شده و دو سوی محراب را در بر گرفته است.

متاسفانه تصویری از این قسمت در دست نیست

۲- کتیبه‌های‌ مسجد

یکی از ویژگی های مسجد جامع قزوین کتیبه های موجود در آن است که در جای جای آن به چشم می خورند.

کتیبه‌ تاریخی‌ سردر مسجد: این کتیبه آسیب فراوانی دیده و امروزه تنها عبارت کوتاهی از آن باقی مانده است:

به‌ سر کاری‌ کیخسرو غلام‌ خاصه‌ شریفه‌ به اتمام‌ رسید. کتیبه‌ حاج‌ محمد صالح‌ قزوینی‌ ۱۰۷۴

یکی از درب های مسجد در جهت‌ آخرین‌ طاق نمای‌ شمالی‌ باز می شود و تاریخ ساخت آن به سال ۱۲۷۲ هجری قمری باز می گردد. بالای‌ این‌ درگاه‌ کتیبه‌ای‌ قرآنی‌ از کاشی‌ لاجوردی‌ قرار دارد.

کتیبه ای در سردر و هشتی ورودی اصلی مسجد وجود دارد که به نام استاد سنمار، مرمت کننده ی ورودی، اشاره دارد و رباعی زیر بر روی آن نوشته شده است:

این مسجد که بود در قزوین الحق نبود قرینه اش روی زمین

کریاس و درش جدا بشد از بنیان مهدی سنمار ز نو ساخت متین

کتیبه های گنبدخانه: در قسمت گنبدخانه پنج کتیبه نفیس به چشم می خورد که متعلق به خمارتاش می­ باشند و از آثار هنری ارزشمند به شمار می روند:

* کتیبه اول، به خط ثلث و به­ صورت طاق نما است که در ۸ ضلع گنبد گچبری شده است و نام سازنده گنبدخانه و گنبد و مدت اجرای بنا در آن دیده می شود.

* کتیبه دوم به خط کوفی جلی نوشته شده و به شکل خاصی گچبری شده است. عرض این کتیبه نیم متر می باشد و در آن نام روستاها و مزارع وقف این مسجد مشاهده می شود.

* کتیبه سوم به خط کوفی مارپیچی می باشد که از شرق محراب آغاز شده و به سمت غرب آن ختم می گردد. بر روی کتیبه سوره ی بقره نقش بسته است و خط آن یکی از شاهکارهای خطاطی به شمار می رود.

* کتیبه چهارم به خط ثلث نگاشته شده و شرح موقوفات خلداشیان خمارتاش بن عبدالله و مصارف آنها را تعیین کرده است. این کتیبه از شرق محراب آغاز شده و در انتهای ضلع شمالی به پایان می رسد.

* کتیبه پنجم به خط نسخ کوفی می باشد که از ضلع شرقی شروع و به پایان همان ضلع ختم شده است. در این کتیبه وقف نامه و شرح تقسیم آب قنات خمارتاش به چشم می خورد.
 

سایر کتیبه ها: در طبقه دوم ایوان‌ جنوبی‌، ۵ اتاق واقع است که از طریق یک پلکان قابل دسترسی هستند. بین‌ این‌ دو طبقه‌ کتیبه ای‌ باریک‌ و سر‌تا‌سری به‌ خط‌ نستعلیق‌ وجود دارد که به‌ رنگ‌ لاجوردی‌ بر روی زمینه کاشی‌ لیمویی‌ رنگ‌ نقش بسته است و متن‌ آن‌ به ساخت‌ ایوان‌ در سال‌ ۱۰۶۹ هجری قمری توسط‌ شاه‌ عباس‌ دوم‌ اشاره دارد.

در بالای‌ اتاق های بالایی، کتیبه‌ دیگری‌ به‌ خط‌ نسخ‌ عالی‌ دیده می شود که سوره‌ جمعه‌ به‌ رنگ‌ طلایی‌ بر روی زمینه ی کاشی‌ لاجوردی‌ نقش‌ بسته و در پایان آن عبارت ” غلام‌ شاه‌ ولایت‌ شریف‌ کاشی‌ پز ” به چشم می خورد.

در دو سوی درگاه شبستان زیر گنبد، لوحه‌هایی‌ از سنگ‌ مرمر هستند که بر روی آنها کتیبه هایی از دوره‌ صفویه‌ و قاجاریه‌ وجود دارد که درباره معافی‌ و تحمیلات‌ و عوارض‌ چیزهایی بر آن نوشته شده است.

۳- موزه ها

دو موزه در مسجد وجود دارند که می توانید از آنها بازدید نمایید:

* موزه سنگ و سفال

در اردیبهشت سال ۱۳۹۲، در جریان مرمت مناره غربی مسجد جامع توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قزوین، در شبستان غربی این مسجد موزه ای با عنوان موزه سنگ و سفال افتتاح شد و در آن انواع سفالینه‌ها، سنگ نگاره ها، ارسی، کاشی و انواع گچبریها به نمایش در آمد تا میزبان علاقه مندان باشد.

* موزه دریچه ها

در انتهای راهروی در شرقی موزه ی دیگری وجود دارد که در آن درب و پنجره های قدیمی به نمایش در آمده اند. تمامی این آثار دارای ارزش هنری و تاریخی می باشند.

۴- آب انبار

آب انبار مسجد جامع قزوین یکی از آب انبارهای قدیمی و بزرگ قزوین به شمار می رود که در دوره ی صفوی و به دست علی خان نامی از امرای لشکری دوران شاه سلیمان صفوی ساخته شده است.

این آب انبار دارای دو گوشواره در طرفین سردر بوده که امروزه تنها یکی از آنها به چشم می خورد. ساختمان ساده است و نشانی از تزیینات متعارف در آن دیده نمی شود. دیواره های بنا از شفته آهک ساخته شده اند و حدود ۲٫۴۰ متر قطر دارند. مخزن آب انبار گنجایشی برابر ۱۸۰۰ متر مکعب آب را دارد و سی و هفت پله سنگی رسیدن به شیر آب انبار را ممکن می کند.

این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد سال ۱۳۷۷ با شماره ی ثبت ۲۰۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

راه دسترسی

استان قزوین، شهر قزوین، محله دباغان، غرب خیابان سپه

موقعیت مسجد جامع قزوین بر روی نقشه

دیدنی های اطراف

در کنار بازدید از مسجد جامع قزوین به جاذبه های زیر نیز سری بزنید

* حسینیه امینی های قزوین

* بازار تاریخی

* کاخ چهلستون

* موزه شهر

* حمام قجر

تصویری از بازار قزوین