رحمان قهرمانپور*
این امر بیانگر آن است که فقط قدرت‌های منطقه‌ای نگران پیامدهای استقلال اقلیم و یا رفراندوم نیستند بلکه قدرت‌های فرامنطقه‌ای نیز به این نتیجه رسیده‌اند که در صورتی که این رفراندوم هموار کننده مسیر جدایی اقلیم از دولت مرکزی بغداد و تجزیه عراق باشد در آن صورت ممکن است سلسله‌ای از اقدامات پیش بینی نشده در منطقه رخ دهد که در وهله اول انتظار می‌رود عراق به سه کشور تجزیه شود.
در همان اوایل 2003 که عراق به آمریکا حمله کرده بود برخی از مقامات آمریکایی به صورت جدی از این سناریو حمایت می‌کردند که ثبات در عراق منوط به تبدیل شدن این کشور به سه کشور کوچکتر شیعه، سنی و کرد است. به هر حال از آنجایی که این تمایل داخل آمریکا وجود دارد، احتمال برخی تجزیه‌ها و اتفاقات جدید در منطقه دور از انتظار نیست. در این صورت نه تنها قدرت‌های منطقه‌ای بلکه قدرت‌های فرامنطقه‌ای نیز قادر به کنترل این بحران‌ها نخواهند بود. نکته دیگری که مخالفت مقطعی آمریکا با همه پرسی را توجیه می‌کند این است که در این شرایط واشنگتن خواهان تعویق رفراندوم است و نه منتفی شدن آن. دلیل آنکه آمریکا و تاحدی اروپا خواهان تعلیق این رفراندوم هستند وضعیت موجود منطقه است. بدین مفهوم که فعلا مسئله داعش در عراق و سوریه تعیین تکلیف نشده و ممکن است که با اتفاقی که در اقلیم در حال وقوع است یک بحران جدیدی در عراق شکل بگیرد و دولت مرکزی بغداد نتواند داعش را از کل عراق پاکسازی کند. در نتیجه در این شرایط وارد یک دوره جدیدی از بی ثباتی و بحران‌های داخلی در عراق خواهیم شد. این مسئله برای آمریکا پیامدهای منفی دارد و یا ممکن است برای اروپاییان منجر به تشدید موج مهاجرت‌ها شود. از سوی دیگر مسئله رفراندوم در کردستان عراق می‌تواند شرایط موجود در سوریه را نیز تحت تاثیر قرار دهد. در این کشور نیز کردها اعلام کرده‌اند که به سمت انتخابات محلی در حال حرکت هستند و از یک طرف نیز مسئله دیرالزور و داعش نیز هنوز تکلیف‌شان مشخص نشده است. لذا این روند کاهش تنش و روند صلحی که در سوریه با فرماندهی روسیه و همکاری ایران و ترکیه شروع شده، ممکن است به واسطه این اتفاق پیش بینی نشده یعنی وضعیت اقلیم دچار پیچیدگی‌ها و افت‌و‌خیزهای جدی شود. باید توجه داشت که کردها خود را یک ملت می‌دانند و کردهای سوریه و ترکیه معتقدند آنچه که در اقلیم اتفاق می‌افتد طبیعتا در سرنوشت آنها نیز تاثیرگذار خواهد بود. کردهای سوریه بر این باورند که اگر مسیر استقلال کردستان عراق طی شود، قاعدتا دومین گروهی که دارای استقلال عمل در وضعیت موجودند، کردهای سوریه هستند و ممکن است آنها بخواهند از توافق آستانه و توافق صلح خارج شده و مسیر دیگری را طی کنند. در نتیجه در این مقطع رفراندوم کردستان می‌تواند در مسئله سوریه نیز آثار و پیامدهای جدی برجای گذارد.
در این میان، وضعیت خود اقلیم در داخل عراق نیز حائز اهمیت و بررسی است و چند نکته را باید مورد توجه قرار داد. نخست آنکه اگر کرکوک در این رفراندوم به پیوستن به اقلیم رای دهد، معادلات داخلی عراق بسیار تغییر خواهد کرد. بدین مفهوم که در بعد اقتصادی، منابع نفتی کرکوک به صورت رسمی در اختیار دولت اقلیم قرار خواهد گرفت که این منابع برای ایجاد دولت‌سازی در اقلیم بسیار اهمیت دارد. همچنین دولت اقلیم معتقد است که اگر نفت داشته باشد می‌تواند با استفاده از برگ برنده نفت با کشورهای منطقه که مخالف استقلال کردها هستند به معامله برخیزد. در بعد سیاسی نیز دولت اقلیم با استناد به ماده 140 قانون اساسی عراق می‌تواند اعلام کند که موصل و کرکوک جز دولت اقلیم هستند. یکی از مهمترین نگرانی‌هایی که از پیگیری این پروسه همه پرسی وجود دارد، واکنش ترکمن‌ها و اعراب کرکوک است که این افراد در رای‌گیری برای پیوستن به رفراندوم اصلا شرکت نکردند و حتی اگر دولت اقلیم بتواند کردهای کرکوک را با خود همراه کند، مسئله ترکمن‌ها و اعراب خیلی جدی است. زیرا اینها در صورت جدایی اقلیم، تبدیل به یک اقلیت در داخل آن منطقه خواهند شد.
به تعبیری، موج ناسیونالیسمی که مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان می‌خواهد از آن بهره ببرد ممکن است در زمان آینده از کنترل او خارج شود. زمانی که احساسات ملی گرایانه و میهن دوستانه شدت می‌گیرد، دولت باید نسبت به آن پاسخگو باشد. مردم اقلیم خود را در آستانه استقلال می‌بینند و اگر به آنها پاسخی داده نشود ممکن است این موج از شخص بارزانی نیز عبور کند. در این مسئله که بارزانی قصد دارد از این موج ناسیونالیسم کردی به نفع خود استفاده کند، هیچ کس تردیدی ندارد اما نکته اینجاست که اگر این موج ناسیونالیسم شدت بگیرد و بارزانی نتواند به خواسته‌های آنها پاسخ دهد و وعده استقلال را محقق کند در آن صورت ممکن است این موج از شخص بارزانی عبور کند و به تنش ملت‌ها یعنی میان کردها و اعراب و کردها و سنی‌ها منجر شود. اگر این شرایط بوجود بیاید بحران از سطح دولت‌ها به سطح ملت‌ها نیز تسری پیدا خواهد کرد. بنابراین هرچه جلوتر می‌رویم ابعاد غیرمنتظره و پیش بینی نشده رفراندوم بیش از گذشته آشکار می‌شود و ممکن است یک بحران منطقه‌ای را بوجود آورد.
پژوهشگر ارشد مسائل خاورمیانه*
منبع: شورای راهبردی روابط خارجی
دو شنبه 27 شهریور 1396 - 8:33:20