تهران- الکوثر: شیخ بهائی، دانشمند مشهور قرن دهم و یازدهم هجری است که در بسیاری از علوم از جمله علوم فقه، فلسفه، منطق، ریاضیات و نجوم تبحر داشت. یونسکو به پاس خدمات شیخ بهائی در علم ستاره‌شناسی سال 2009 را به نام او، سال «نجوم و شیخ بهایی» نام‌گذاری کرد.

مهاجرت از لبنان به ایران

بهاءالدین محمد بن‏ حسین عاملی معروف به شیخ بهایی در سال ۹۵۳ هجری قمری در بعلبک لبنان متولد شد. او در جبل عامل در روستایی به نام "جبع" یا "جباع" زندگی می کرد. نسب شیخ بهایی به حارث همدانى، صحابى جلیل القدر حضرت علی(ع) مى‌‏رسد. حارث همدانى در جنگ صفین و جمل از یاوران امیر مومنان بود. محمد ۱۳ ساله بود که پدرش عزالدین حسین عاملی به علت اذیت و آزار شیعیان آن منطقه توسط دولت عثمانی و در پی دعوت شاه تهماسب صفوی، همراه خانواده و برخی یارانش به ایران مهاجرت کرد. چون به قزوین رسیدند و آن شهر را مرکز دانشمندان شیعه یافتند، در همان جا ساکن شدند و بهاءالدین به شاگردی پدر و دیگر دانشمندان آن عصر مشغول شد.

شیخ الاسلامی پایتخت صفوی

شیخ بهایی از علمای جامعی بود که به مهم‌ترین علوم زمان خود آگاهی داشت و حدود 95 کتاب و رساله در زمینه‌ سیاست، حدیث، ریاضیات، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی، هنر و فیزیک تالیف کرد. میانه‌روی و اعتدال شیخ بهایی در مواجهه با دین و حکومت باعث شده بود که به رغم تلاش‌های او برای اثبات حقانیت تشیع، عده‌ای او را سنی‌مذهب و یا حتی زرتشتی بدانند. وی در ادب بی نظیر بود و آثار برجسته‌ای به نثر و نظم پدید آورده‌ که علاوه بر فارسی و عربی، شامل ترکی هم می‌شده ‌است. بهترین منبع برای گردآوری اشعار بهائی، کشکول است تا جائی که به عقیده برخی محققان، انتساب اشعاری که در کشکول نیامده درست نیست.

شخصیت علمی، ادبی و اخلاق او باعث شد تا از ۴۳ سالگی شیخ‌الاسلام شود و در پی انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان از ۵۳ سالگی تا پایان عمر منصب شیخ‌الاسلامی پایتخت صفوی را در دربار مقتدرترین شاه صفوی، عباس اول برعهده داشته باشد. شیخ بهایى با اینکه در دربار بود، زاهدانه مى‌زیست. خانه‌‌اش پناهگاه فقیران و نیازمندان بود. او از قدرتى که در دربار داشت براى گشایش کار مردم استفاده مى‌‌کرد. سیاست او هدایت کارگزاران حکومت صفوى بود و در این راه تا اندازه‌اى موفق شد.

شیخ بهایی مردی بود که از تظاهر و فخر فروشی نفرت داشت و این خود انگیزه ای برای شهرت اخلاص شیخ بود. شیخ بهایی شاگردانی تربیت کرد که به نوبه خود از بزرگترین مفاخر علم و ادب ایران بودند. همچون فیلسوف و حکیم الهی ملاصدرای شیرازی و ملاحسن حنیفی کاشانی، که در فلسفه و حکمت الهی، فقه و اصول، ریاضی و نجوم سرآمد بودند.

یادگارهای معماری و عمرانی

یادگارهای بسیاری از هنر معماری شیخ بهائی در اصفهان و شهر های دیگر ایران، به جا مانده اند، که نه تنها در ایران بلکه در جهان پرآوازه است. مهم‌ترین خدمات شیخ‌بهائی در رونق بخشیدن به شهر اصفهان عبارتند از:

* ساخت منارجنبان و طراحی گنبد مسجد امام(شاه) اصفهان، که صدا را هفت مرتبه منعکس می کند.
* طرح مهندسی تقسیم آب زاینده رود برای هفت ناحیه از نواحی اصفهان که ویژگی های آن به تفصیل در سندی که به طومار شیخ بهائی شهرت دارد آمده است.
* طراحی کاریز نجف آباد معروف به قنات زرین کمر.
* تعیین دقیق قبلة مسجد امام (شاه) اصفهان. 
*طراحی و ساخت شاخص ظهر شرعی در مغرب مسجد امام (شاه) اصفهان. 
* حمام شیخ بهایی که آب آن تنها با نور یک شمع گرم می شد.
* اختراع سفیدآب که در اصفهان به "سفیدآب شیخ" معروف است. ("سفیداب شیخ" رنگدانه‌ سفیدی است که از گذشته دور در نقاشی چه در غرب و چه در ایران به کار رفته است.)

از طرح های معماری که شیخ بهائی برای اماکن مذهبی انجام داد می توان به چند مورد زیر اشاره کرد:

* طراحی نقشه حصار شهر نجف. 
* طراحی دیواری در صحن حرم حضرت( ع) در نجف اشرف به طوری که زوال خورشید را در تمام ایام سال مشخص می کند.
* طراحی صحن و سرای حرم حضرت رضا(ع) به صورت یک شش ضلعی .

سفرهای طولانی به کشورهای مختلف

علاقه شیخ بهائی به سیاحت، دیدن و تجربه اندوزى و همچنین حسادت اطرافیان در دربار صفوی نسبت به موقعیت و احترام او، علت سفرهای طولانی و پی در پی او بود به طوری که گفته اند حدود 30 سال از عمر خود را در سفر گذراند. شیخ بهائی از اصفهان به عراق و حجاز رفت و عتبات عالیات را زیارت کرده و حج خانه خدا را نیز به جا آورد. در سفرى به مشهد مقدس همراه شاه عباس، فاصله اصفهان تا مشهد رضوى را پیاده طى کرد. سفرى به کشور مصر داشت و در آنجا کتاب معروف خود، کشکول را تألیف کرد. شیخ بهائی همچنین به روم، شام و بیت المقدس پس از مراجعت از مصر سفر کرد.

آگاهی از زمان فرار رسیدن مرگ

نوشته اند که روزی شیخ بهائى به همراه گروهى از شاگردانش براى خواندن فاتحه به قبرستان رفت. بر سر قبرها مى‌‌نشست و فاتحه‌‌اى نثار گذشتگان مى‌‌کرد تا اینکه به قبر بابا رکن‌الدین رسید. آوایى شنید که سخت او را تکان داد. از شاگردان پرسید: «شنیدید چه گفت؟» گفتند: «نه». شیخ بهائى پس از آن، حال دیگرى داشت و همواره در حال دعا و گریه بود. مدتى بعد، شاگردانش از او پرسیدند که آن روز چه شنیده بود. گفت: «به من گفتند آماده مرگ باشم.»

رواق شیخ بهائی در حرم امام رضا(ع)

شش ماه گذشت و دوازدهم شوال 1030 قمری فرا رسید و روح ملکوتی آن عارف و عالم بزرگ به سوى معبود پر کشید. بیش از 50 هزار نفر در تشییع جنازه او شرکت کردند و اصفهان پایتخت صفویه غرق در ماتم مرگ او شد. علامه محمدتقى مجلسى نماز او را خواند و سپس پیکرش را به مشهد مقدس بردند و بنا به وصیت خودش در جوار مرقد امام رضا (ع) به خاک سپردند. قبر شیخ بهائی اکنون در رواقی به نام خودش در حرم امام رضا(ع) قرار دارد.

شیخ بهائی در کلام مراجع

* امام خمینی (ره): «یک طایفه از علما، از یک مقاماتى گذشت کردند و به سلاطین متصل شدند. با اینکه مى‏ دیدند که مردم مخالفند، اما براى ترویج دیانت و ترویج تشیع اسلامى و ترویج مذهب این کار را کردند و سلاطین را به ترویج دین وادار کردند. این ها آخوند دربارى نبودند. این اشتباهى است که بعضی نویسندگان ما مى‏ کنند.
نباید یک کسى تا به گوشش خورد که مثلا علامه مجلسى، محقق ثانى و شیخ بهائى با سلاطین روابط داشتند و همراهى شان مى‏ کردند، خیال کنند که اینها مانده بودند براى جاه و مقام. این حرف ها نبود. آنها گذشت کردند؛ یک مجاهده نفسانى کردند براى این که مذهب را به وسیله آنها ترویج کنند.»

* آیت الله مکارم شیرازی: «شیخ بهائی دو علم جدید و قدیم را در حد اعلی می دانست. بزرگانی چون شیخ بهائی، ابوعلی سینا و شیخ طوسی را می توان با عنوان سند برترین ها شناخت و آثار این بزرگان را باید منتشر کرد و در اختیار محققان و نویسندگان عصر حاضر قرار داد.»

*آیت الله صافی گلپایگانی: «ابعاد مختلف شخصیت شیخ بهائی در فقه و عرفان باید برای جامعه ترسیم شود. شیخ بهائی از نوابغ بشر بود و به علوم مختلف آگاهی داشت. برخی افراد مسائلی مانند اعتقاد به تصوف را به ایشان نسبت داده اند که این تهمت نادرست است و شیخ مبرای از این مسائل بوده است.»

*آیت الله نوری همدانی : «شیخ بهائی از جمله علمایی است که با تلاش های خود به مذهب تشیع رسمیت بخشید.
تجلیل از شخصیت شیخ بهایی، کار ارزشمند و مقدسی است، چرا که شیخ بهایی در میان علمای اسلام، جایگاه مخصوص و والایی داشت. شیخ بهائی دارای ابعاد شخصیتی زیادی است که باید نسل امروز با شخصیت این عالم بزرگ بیشتر آشنا شوند.»

اطلاعات بیشتر 

تعداد کثیری از دانشوران نامی قرن یازدهم نزد وی تحصیل کرده‌اند. یکی از محققان معاصر ۳۳ تن از شاگردان او را نام برده‌است که در این‏جا به مشهورترین آن‏ها اشاره می‏ کنیم:

شاگردان :

ملا محمد محسن بن ‏مرتضی بن محمود فیض کاشانی،

سیدمیرزا رفیع‏الدین محمدبن حیدر حسینی طباطبایی نائینی،

ملامحمدتقی بن مقصود علی مجلسی، معروف به مجلسی اول،

صدرالدین محمدبن‏ابراهیم شیرازی، معروف به ملاصدرا، حکیم مشهور قرن یازدهم،

ملامحمدباقربن‏محمد مؤمن خراسانی سبزواری، معروف به محقق سبزواری، شیخ‏الاسلام اصفهان،

صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی، معروف به ملاصدرا، فیلسوف بنیانگذار حکمت متعالیه،

ملا محمد تقی بن مقصود علی مجلسی، معروف به مجلسی اول،

ملا محمدباقر بن محمد مومن خراسانی سبزواری، معروف به محقق سبزواری، شیخ الاسلام اصفهان،

سید میرزا رفیع الدین محمد بن حیدر حسینی طباطبایی نائینی،

آثار و تالیفات

بهاءالدین عاملی در علومی که در آن زمان مرسوم بود، بویژه در اخبار و احادیث، تفسیر، اصول فقه و ریاضیات دارای تالیفات بسیار است. تالیفات شیخ بر اساس پژوهش یکی از محققانبالغ بر ۹۵ کتاب و رساله‌است. برخی از نویسندگان نیز آثار او را ۱۲۰ عنوان ذکر کرده‏اند در این‏جا برخی از آثار علمی شیخ را بررسی می‌کنیم :

جامع عباسی

شاخص‏ترین اثر شیخ است درفقه و به زبان فارسی که این خود ابتکاری نو در نگارش متون فقهی به شمار می‌رفت تا آن‏جا که برخی از صاحب نظران از آن به عنوان اولین دوره فقه فارسی غیر استدلالی که به صورت رساله عملیه نوشته شده است‏یاد می‏کنند، این کتاب از یک مقدمه و بیست ‏باب (از طهارت تا دیات) تشکیل شده‌است.

الزبده فی الاصول

مهم‏ترین اثر شیخ است در اصول. تاریخ نگارش آن یعنی سال 988  - ۱۰۱۸ هجری -  و به قولی در سال 975 - ۱۰۰۵ هجری -، حکایت از اهمیت آن دارد، زیرا اوایل قرن یازدهم، عصر سیطره اخباریان در حوزه فقه و اصول شیعی بوده‌است.

اربعین :

تالیف اربعین از سوی محدثان و عالمان شیعی بر اساس حدیث معروفی است که از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده‌است. شیخ بهایی نیز به پیروی از این سنت معمول، به تالیف اربعین حدیث پرداخت، با این امتیاز که شرح کافی و جامع در باره احادیث‏یاد شده دارد و در مجموع، از بهترین و معروف‏ترین اربعین‏ها می‏باشد. این اثر بعد از مثنوی سوانح حجاز، تنها اثری است که شیخ در آن به مباحث ‏سیاسی پرداخته‌است، مؤلف در شرح حدیث پانزدهم (که در باره حرمت اعانت ظالمان و گرایش قلبی به آن‏ها وارد شده‌است) به تفصیل دیدگاه‏های خود را مطرح کرده‌است. شیخ در باره این موضوع به طور صریح و شفاف سخن گفته‌است، از این رو می‏توان دیدگاه و عقیده باطنی او در مورد رفتار با حاکم جور، و نیز علل و عوامل همکاری علما با شاهان صفوی را به دست آورد، همچنین وی در این اثر به بحث از امر به معروف و نهی از منکر، شرایط و مراحل آن پرداخته‌است.

مثنوی سوانح الحجاز (نان و حلوا) :

این کتاب آمیخته‏ای از مواعظ، طنز، حکایت، تمثیل و لطایف عرفانی و معارف برین بشری است.با زبانی روان و دلنشین. نان و حلوا ترسیمی است از ریاکاری، تلبیس و غرور به مال و منال و عنوان و منصب دنیایی. بهایی در یکی از بخش‏های این مثنوی به دوری از سلاطین که خود آن را از نزدیک تجربه کرده بود اشاره می‏کند، چرا که قرب شاهان غارت دل و دین را در پی دارد در مجموع، مثنوی نان و حلوا از جمله آثار شیخ بهایی است که در تبیین دیدگاه و اندیشه سیاسی او می‏توان بدان استناد کرد.

کشکول :

این کتاب بصورت جُنگی آزاد، شامل شعرها و نثرهای مورد علاقه بهایی است که برخی از خود وی و برخی نیز گردآوری او از دیوان‌ها و کتاب‌های مورد علاقه‌اش بوده‌اند. این مطالب اغلب بی‌هیچ نظم خاصی به دنبال هم آمده‌اند. ليکن بیش از سایر تالیفات وی خواننده را به ضمیر فکری بهایی نزدیک می‌کند.

شخصیت ادبی :

بهائی آثار برجسته‌ای به نثر و نظم پدید آورده‌است که علاوه بر فارسی و عربی، شامل ترکی هم می‌شده‌است. اشعار فارسی او عمدتاً شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابو سعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده‌است. ویژگی مشترک اشعار بهائی میل شدید به زهد و تصوّف و عرفان است. بهترین منبع برای گردآوری اشعار بهائی، کشکول است تا جائی که به عقیده برخی محققان، انتساب اشعاری که در کشکول نیامده‌است به بهائی ثابت نیست. ازمثنوّیات معروف شیخ در زبان فارسی می‌توان از اینها نام برد:

نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز (بر وزن مثنوی مولوی) در این اثر ابیاتی از مثنوی را نیز تضمین کرده‌است.

نان و پنیر (بر وزن مثنوی مولوی) نزدیکترین مثنوی بهائی به مثنوی مولوی از نظر محتوا و زبان

شیر و شکر (اولین منظومة فارسی در بحر خَبَب یا مُتدارک). شیر و شکر بسیار جذاب است و با وجود مختصر بودن (۱۶۱ بیت در کلیات چاپ نفیسی و ۱۴۱ بیت در کشکول) سرشار از معارف و مواعظ حکمی با لحنی حماسی است.

مثنوی‌هایی مانند نان و خرما، شیخ ابوالحشم و رموز اسم اعظم را نیز منسوب بدو دانسته اند

همه روز روزه رفتن،همه شب نماز کردن      همه ساله حج نمودن،سفر حجاز کردن

ز مدینه تا به مکه،به برهنه پای رفتن           دو لب از برای لبیک،به وظیفه باز کردن

به معابد و مساجد،همه اعتکاف جستن           ز مناهی و ملاهی،همه احتراز کردن

شب جمعه ‏ها نخفتن،به خـدای راز گفتن          ز وجود بی‏ نیازش،طلب نیاز کردن

به خدا قسم که آن‏را،ثمر آن قدر نباشد           که به روی ناامیدی در بسته باز کردن

از نثر فارسی او تنها نمومه‌ای که در دیوان‌های چاپی آمده‌است رساله پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش است. بهایی در عربی نیز شاعر و زبان دانی چیره دست است و آثار نحوی و بدیع او در ادبیات عرب جایگاه ویژه‌ای دارد که مهم‌ترین و دقیقترین آنها اثر او در نحو به نام الفوائد الصمدیه است.

قصیده: معروفترین آن موسوم به وسیلة الفوز و الامان فی مدح صاحب الزّمان علیه السلام در ۶۳ بیت است که هرگونه شبهه‌ای را در دوازده‌امامی بودن وی مردود می‌سازد.

دوبیتی: دوبیتی های عربی شیخ بیشتر در اظهار شوق نسبت به زیارت روضة مقدّسه معصومین علیه السلام است.

بخش مهمی از اشعار عربی شیخ لُغَز و معمّاست که بیانگر تسلط شیخ بر این حیطه‌است. توانایی او در ایجاز و بیان معماگونه مطالب در آثاری چون رسائل پنجگانه اثنی عشرّیه، خلاصة الحساب، فوائد الصمّدیه، تهذیب البیان، الوجیزه فی الدرایه و همچنین تبحر او در صنعت لُغَز و تعمیه در آثاری چون لغزالزبده، لغزالنحو، لغزالکشّاف، لغزالصمدیه، لغزالکافیه و فائده مشهود است. نامدارترین اثر بهائی الکشکول، معروف به کشکول شیخ بهائی است که مجموعه گرانسنگی از علوم و معارف مختلف و آینه معلومات و مشرب بهائی محسوب می‌شود. بهائی در شمار مؤلفان پر اثر در علوم مختلف است و آثار او تماماً موجز و بدون حشو و زواید است. برجسته‌رین آثار چاپ شده:

مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین: (ارائه فقه استدلالی شیعه بر مبنای قرآن ،آیات الاحکام وحدیث است.

جامع عباسی: از نخستین و معروفترین رساله‌های علمیه به زبان فارسی؛

حبل المتین فی اِحکام احکام الدّین : در فقه

الاثنا عشریه: در پنج باب طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم و حج است.

زبده الاصول: شامل بیش از چهل شرح و حاشیه و نظم

الاربعون حدیثاً: معروف به اربعین بهائی

مفتاح الفلاح: در اعمال و اذکار شبانه روز به همراه تفسیر سورة حمد

حدائق الصالحین: (ناتمام)، شرحی است بر صحیفة سجادیه

حدیقة هلالیه: شامل تحقیقات و فوائد نجومی ارزنده

شخصیت سیاسی

محمد بن حسین عاملی  در مدت 75 سال عمر خود با چهار تن از سلاطین صفوی معاصر بوده‌است ولی عمده فعالیت سیاسی او در دورهٔ دو پادشاه آخر گذشته.

شاه طهماسب

شاه اسماعیل دوم

سلطان محمد خدابنده

شاه عباس اول

او در سال 967 - ۹۶۶هجری - در حالیکه سیزده سال داشت به همراه پدر(از شاگردان مطرح شهید ثانی) از جبل عامل به سمت ایران مهاجرت کرد. دلیل این مهاجرت از یکسو افزایش تهدیدات حاکمان عثمانی نسبت به شیعیان جبل عامل و از سوی دیگر احترام فراوان حاکمان آن زمان ایران (پادشاهان صفوی) به عالمان دینی بود، حاکمان صفوی با این کار ضمن ترویج دین و کمک به اقتدار سیاسی ایران به تحکیم سلطنت ‏خود نیز کمک می‌کردند، عالمان شیعی نیز در این بستر مناسب ضمن ترویج مذهب تشیع اثنی عشری، از گسترش صوفیگری در جامعه آن زمان جلوگیری می‌کردند. پس از سه سال اقامت در اصفهان، پدر با توجه به پیشینهٔ علمی و فقهی وبا توصیه شیخ علی منشار ، از سوی شاه طهماسب به صمت‏ شیخ الاسلامی قزوین منصوب شد

شیخ‌آلاسلام مهم‌ترین منصب روحانیت در آن دوره بوده و وظیفهٔ آن رفع ظلم از مظلومان، امر به معروف و نهی از منکر و تحقیق و بیان احکام شریعت برای مردم بود.

شش سال بعد عنوان شیخ الاسلامی پایتخت  - قزوین - از او گرفته شد و شیخ‌الاسلامی مشهد و سپس هرات به او واگذار شد، نویسنده کتاب الهجرة العاملیة این اقدام شاه طهماسب را مصداق نفی بلد و تبعید سیاسی دانسته و دلیل آن را تلاش وی در احیا و اقامه نماز جمعه در پایتخت صفویه می‌داند چرا که باعث ‏شد دولتمردان صفوی احساس خطر کنند و او را مانند محقق کرکی مانع بزرگی در برابر خواسته‏های خود بدانند. سرانجام پدر  ایران را به قصد زیارت حج ترک کرد و بعد از انجام مناسک حج‏ به بحرین رفت، در آن‏جا اقامت گزید ویک سال بعد وفات یافت

مدت این چهارده سال در پایتخت و در کنار پدر در مشهد و هرات بودن شیخ بهایی را با منصب و وظایف شیخ‏الاسلامی آشنا ساخت و آماده پذیرش این منصب بعد از پدر نمود. شواهدی است که نشان می‌دهد سمت شیخ‌الاسلامی هرات بعداز فوت پدربه پسر(شیخ بهایی) رسیده‌است، میرحسین بن حیدر کرکی در روضات الجنات نقلی دارد که برداشت از آن این است که شیخ بهایی بعد از پدر، شیخ‌الاسلام هرات شده‌، که اگر این برداشت صحیح باشد سال وفات پدر و سال بعداز آن که سالهای آشوب و هرج و مرج در دربار بودهنمی‌تواند تاریخ اخذ این سمت باشد و احتمال دارد که شیخ بعد از این تاریخ به این سمت منصوب شده.

مؤلف الهجرة العاملیة در این مورد نیز معتقد است شیخ مانند پدراز مرکز سیاسی و قدرت (پایتخت) دور نگه‏داشته می‌شد

البته تأییدی بر این منصب شیخ‏الاسلامی هرات در کتاب خیرالبیان وجود ندارد، آنچه درمورد این دوره از زندگی شیخ (جوانی) در خیرالبیان عنوان شده و قابل توجه‌است این است که شیخ در عنفوان جوانی سفری طولانی مدت به بلاد اسلامی انجام داده و با توجه به اینکه در کتاب سلافة العصر مدت سفرهای شیخ را ۳۰ سال عنوان کرده . و با در نظر گرفتن اینکه آخرین سفر شیخ در سال ۱۰۱۵قبوده می‌توان احتمال داد که این سفر می‌تواند در همین سالها باشد یعنی 965 یا 966 -  ۹۹۴ یا ۹۹۶  هجری - که درآن موقع شیخ ۳۰ تا ۳۲ سال داشته است.

شیخ بهایی و شاه عباس اول

عمده فعالیت‏های سیاسی شیخ بهایی در عهد شاه عباس اول صورت گرفت، ‏شاه عباس بزرگ‌ترین پادشاه سلسله صفوی ضمن آنکه ایران را به اقتدار گذشته‌اش بازگرداند، زمینهٔ رشد و شکوفایی خارق‌العادهٔ فرهنگ، هنر و معارف دینی را نیز فراهم کرد. شاه عباس احترام زیادی برای علمای دین قایل می‌شد و در بیشتر امور از ایشان مشورت می‌جست، از جمله شواهد این امر انتخاب خلیفه سلطان، شاگرد میرداماد و شیخ بهایی به وزارت خود بود، ضمن اینکه حضور این دو عالم مطرح در دربار شکوه خاصی به سلطنت این پادشاه بخشیده بود شیخ بهایی در سال  996 - ۹۹۶هجری -  دو سال و اندی بعد از رحلت‏ شیخ علی منشار به دستور شاه عباس اول به شیخ الاسلامی اصفهان منصوب شد، درسال 976 -  ۱۰۰۶ هجری -  با تغییر مکان پایتخت از قزوین به اصفهان این سمت به شیخ‌الاسلامی کشور تغییر و ارتقاء یافت. شیخ تا زمان وفاتش در این منصب بود.

در عالم‌آرای عباسی آمده که شیخ پس از مدتی از سمت شیخ‌الاسلامی اصفهان به دلیل ملالت ‏خاطر و دلزدگی از مناصب دنیایی ارادهٔ سفر بلاد اسلامی کردکه تاریخ این رخداد می‌تواند بین سالهای 967 الی 978 -  ۹۹۶ الی  ۱۰۰۸هجری -. باشد ، یعنی سالی که شاه عباس پیاده به زیارت امام رضا علیه السلام رفت و شیخ بهایی نیز همراه او بود، اما در منابع دیگر دلیل سفر او به بلاد اسلامی اختلاف آرا و دیدگاه‏های علمی او با مکتب‏های فلسفی موجود در حوزه اصفهان  می‌دانند

به اعتقاد عده‏ای شیخ بهایی در یکی از سفرهای خارجی خود به کشور عثمانی، سفارت شاه صفوی را بر عهده داشته و حامل پیامی از طرف شاه عباس اول به سلطان مراد حاکم عثمانی بوده است

شاهکارهای شیخ بهائی :

 تقسیم آب زاینده رود
نخستین کار جالب او تقسیم صحیح و طریقه مهندسی آب زاینده رود به محله‌ها و باغات شهر اصفهان بود, او با محاسبه‌ی  دقیق و به‌دست آوردن آمار بارندگی مناطق مختلف اصفهان, حومه و کوهستان‌های اطراف و همچنین سرچشمه زاینده رود‌, طرح  دقیق نهرها و شیب  و مقطح آنها و سهم استفاده آب هر باغ  و محله و منزل, به مشکل و اختلاف چندین ساله این منطقه پایان داد. این منطقه تا قبل از تقسیم آب همیشه در حال نزاع و جنگ و خونریزی  قبیله ای  برای تقسیم آب بود و با این کار شیخ بهائی این گرفتاری  برای همیشه خاتمه  پیدا کرد. بر اساس این رساله  یا آئین‌نامه که امروزه  به آن دفترچه مشخصات فنی می‌گویند‌, تقسیم بندی و استفاده صحیح از آب زاینده رود قانونمند شد  و هنوز بر مبنای همان رونوشت تقسیم مقدار آب باتوجه به حرکت و سرعت و کشش و شیب و حجم مناطق زراعی و باغ ها و یا برای استفاده عامه مردم مشخص و معلوم شده است. جالب‌ترین محاسبه شیخ بهائی در این است که فصل سیلابی زاینده رود را طی ۱۹۷ روز اوایل آذر ماه و سپس مدت ۱۶۸ روز برای جریان عادی و منظم بررسی و محاسبه کرده است . جالب‌تر آنکه, این مدت زمان تغییرات و نوسانات تا به امروزه  با آمار متوسط عوامل جوی اصفهان منطبق بوده و اصالت خود را حفظ کرده است. شیخ  بهائی طرز تقسیم بندی جریان آب زاینده رود را با توجه به محاسبات خیلی دقیق به ۳۳ سهم تقسیم نموده که هر سهم معادل ۵ شبانه‌روز قسمتی از آب رودخانه است که باید آب موجود در رودخانه به هر محله سرازیر شود که امروزه با نصب دستگاه‌های مختلف آب‌سنج ها در نقاط زاینده رود به همان نتیجه رسیده اند که او در ۴۲۰ سال قبل رسیده بود .
 
ساخت مسجد چهار باغ به روی لجنزار
کار مهم دیگر شیخ بهائی بنای مسجد مشهور چهار باغ است که چون در مسیر یکی از کانا‌ل‌های آب زاینده رود قرار داشت و امکان پی‌ریزی ساختمان عظیم و سنگی آن مواجه با اشکال می‌گردید و ساختمان مذکور هم نمی‌توانست روی سطح مرداب و لجن‌های موجود در اطراف آن قرار گیرد و امکان هر گونه خطر برای ساختمان و به ویژه برای  دیوارهای جانبی گنبد و مناره‌ها وجود داشت ( این کانال هنوز از وسط مدرسه چهارباغ اصفهان عبور می‌کند) دست به یک ابتکار زد. شیخ  برای اجرای صحیح این کار پیشنهاد کرد که نخست، مقدار زیادی  زغال چوب به ضخامت ۲ متر در سرتاسر پی ساختمان پراکنده گردد و پس از کوبیدن زغال در کف پی‌ها روی آن‌را با ساروج  و شفته  پر کرده و پی‌های ساختمان را روی  ساروج  و شفته  مذکور بنا نمایند. این روش که عبارت است از استفاده از زغال چوب برای  پی ساختمان‌های روی مرداب و لجن‌زار است بعدها مورد توجه اروپائیان قرار گرفت و پی و شالوده ساختمان‌های عظیم خود را بدین‌طریق ساختند و هنوز هم در بعضی از نقاط  به همین روش عمل می‌کنند‌. ظمنا چون باید ملات گل ساختمان مسجد به‌هم در‌آمیخته و با پا و سایر وسایل به‌خوبی مخلوط شود و از آنجا که هر چه ملات بیشتر پا بخورد چسبندگی گل بهتر شده و خوب عمل می آید, از این لحاظ به دستور شیخ بهائی ابتکاری برای هر چه بیشتر پا زدن گل ها به‌کار برده شد که ملات بنای مسجد هر روز زیر پای مردم و کودکان اهل اصفهان بلا وقفه  پا بخورد و به‌هم مخلوط و آمیخته  گردد. ابتکار شیخ بهائی این بود که دستور داد که هر روز صبح چند سکه طلا را در خاک ملات‌ها بریزند و سپس گل ساخته و به مردم اطلاع دهند که بیایند و سکه‌ها را برای خود بیابند‌. مردم گروه گروه  گل ملات‌ها را از صبح  لگدمال کرده و تا غروب آنروز تعدادی سکه برای خود می‌جستند و بدین‌طریق گل ملات‌ها کاملا به‌هم آمیخته و به قول معمارها عمل می‌آمد‌, یعنی همین کاری  که امروزه هم برای گل خاک رس کاشی‌سازی به وسیله ماشین‌های مکانیکی مخلوط‌کن انجام می‌گیرد . ( البته امروز این بناء به مدرسه چهارباغ مشهور است.)
 
گرمابه شیخ بهائی

یکی دیگر از کارهای شیخ بهائی ساختن گرمابه‌ای است که به احتمال نزدیک به یقین از روی ایده شمع خودکار احمد بن موسی بن شاکر خراسانی ساخته شده است. طرز کار این شمع خودکار و تهیه آبگرم حوضچه سربینه حمام مذکور با مراجعه به شکل و دست خط و ترسیم احمدبن موسی بن شاکر خراسانی به‌خوبی مشهود است, نسخه اصلی کتاب او که فقط در موزه‌ها و کتابخانه‌های  واتیکان‌, برلین‌, لندن‌, ترکیه موجود است, مکانیسم و عمل کار آن بدین طریق است که شرح می‌دهم.
 
طرز کار آبگرمکن "شیخ بهائی "
چون نقشه اصلی و خط نویسنده کتاب موسی بن شاکر خراسانی در دسترس است و از این لحاظ سعی شده که اصالت نقشه اصلی سازنده حفظ شود و شکل به طریقه برشی مقطع و یا پرسپکتیو و یا ایزومتریک ترسیم نشده است ( یعنی نقشه همانطور ترسیم شده و مثل نقشه‌های امروزی که به آن نقشه‌کشی صنعتی می‌گویند رسم نشده است )

 کره فلزی “۱ ” که بالای آن سرپیچ است به لوله فلزی توخالی “۲ ” که یک سر آن فتیله و انتهای دیگر آن دنده دار است لحیم شده است. چون کره “۱” تو خالی است روی مایع شناور است و  اگر سطح مایع سوخت پائین آید توپ مذکور پائین آمده و لوله منحنی در مسیر حرکت می کند و فتیله شعله‌ور می‌گردد.

 فلوتر یا گوی توپر “۵” دریچه “۶” را که سر ورود لوله سوخت است به بالا می‌برد و مایع سوخت وارد ظرف یا منبع می‌شود. در نتیجه، مخزن پر شده و دوباره گوی “۱ ” به بالا می‌رود و با این عمل، دنده‌ی ” ۴” به طرف عکس حرکت کرده و این‌بار گوی “۵ ” دریچه را می‌بندد. در صورتی‌که دریچه بسته شود مازاد مایع از لوله عصایی “۷” که ارفلو است به خارج ریخته می شود بدون اینکه آسیبی به سیستم وارد کند.

 شناور ” ۸ ” برای تولید فشار کافی روی مایع است که از طرفی با اهرامهایی به پشت گوی “۵” وصل است که با کم و زیاد شدن مایع سوخت به باز و بسته شدن دریچه ورودی مایع کمک می کند.

 تامین مایع سوخت، در زمان شیخ بهائی به وسیله یک لوله زیر زمینی به عصار خانه جنب حمام وصل شده بود و با تولید روغنهای کرچک و کنجد و روغنهای سوختی دیگر که در محل مذکور روغن کشی می شده تامین می گردید. روی شمع مذکور ظرف لگن مسی بوده که حجم آبی را برابر با ۳ و یا ۴ سطل گنجایش داشته و مرتبا در شبانه روز گرم بوده و آب آن برای کسانی که از شست وشو فراغت یافته و سربینه حمام قسمت خروجی نزدیک در کار گذاشته و جاسازی کرده بودند. دستگاه مذکور را حدود اواخر حکومت زندیه از زیر زمین بیرون آوردند و به خارج از ایران منتقل کردند. این اطلاعات از نسخه منحصر به فرد کتاب “الحبل” که فقط به تعداد سه نسخه است در لندن، برلین و  ترکیه است استخراج شده است. (اگر دقت کرده باشید تقریبا کار این دستگاه شبیه آبگرمکن های گازی دیواری می باشد که آب را سریع گرم می‌کند.)

  محاسبات کامپیوتری
یکی دیگر از کارهای برجسته این استاد بزرگ در عملیات حساب و ریاضی, نکته جالبی است که در کتاب "خلاصه الحساب " او آمده است. بحث درباره اعداد مزدوج (اعداد زوج) و یا باینری  ۲ – ۴ – ۸ – ۱۶ – ۳۲ – ۶۴ – ۱۲۸ – ۲۵۶ – ۵۱۲ – ۱۰۲۴ است . که عدد ۲ جذر , و ۴ را مال, و ۸ را کعب در نتیجه مال المال = ۸ و مال الکعب = ۳۲ کعب الکعب = ۶۴ مال المال الکعب = ۱۲۸ مال الکعب الکعب = ۲۵۶ کعب الکعب الکب = ۵۱۲ ما المال کعب الکعب = ۱۰۲۴ انتخاب می کند و سپس روی عدد ۱۰۲۴ متوقف شده و آن‌را بنام "ام " یعنی مادر بکار برده که امروز در یک کامپیوتر هم به همین ترتیب حساب میشود, با این تفاوت که بجای کلمه " ام " انرا یک " بایت" یا "بیت " می‌گویند که اغلب کامپیوترها تا ۸ بیت مجهز هستند (البته به تاریخ نگارش این مطلب توجه شود . ۱۳۶۱ ش) یعنی تا ۸ بار عدد ۱۰۲۴ را محاسبه می‌کنند. معمولا حافظه یک کامپیوتر با بکار بردن " K " حساب می‌شود که چند کیلوبیت و یا همان عدد " ام " شیخ بهائی است که مال المال کعب الکعب و برابر با ۱۰۲۴ است که جهان ریاضی از آن به‌خوبی استفاده کرده و ما از آن به‌کلی بی‌اطلاع بودیم .