در آسمان پرستاره فرهنگ و معارف اسلامی در سده اخیر، نام سیدمحمدحسین طباطبائی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ شمسی) همچون خورشیدی تابان می‌درخشد. او که به حق به «علامه» ملقب گشت، تنها یک فقیه یا فیلسوف نبود، بلکه جامعی بود که در عرصه‌های تفسیر، فلسفه، عرفان و کلام، تالیفات شگرف و مکتب‌سازی بی‌نظیری از خود به جای گذاشت.
زندگی و تحصیل: از تبریز تا نجف
زادگاه او تبریز بود، اما تشنگی علم او را به نجف اشرف، آن حوزه علمیه پرآوازه کشاند. در نجف، نزد استادانی چون حضرات آیات سیدحسین بادکوبه‌ای (فقه و اصول)، سیدعلی قاضی طباطبائی (عرفان و اخلاق) و شیخ محمدحسین اصفهانی (فلسفه) به تحصیل پرداخت.
تأثیرپذیری او به ویژه از عارف واصل، سیدعلی قاضی، در شکل‌گیری شخصیت علمی و عرفانی‌اش بسیار عمیق و تعیین‌کننده بود. پس از اتمام تحصیلات، به زادگاه خود بازگشت، اما شرایط نامساعد اجتماعی و فرهنگی آن روزگار، او را به کهکشان مقدس قم کوچاند؛ شهری که قرار بود به برکت حضور او، به کانونی برای احیای تفکر فلسفی و تفسیری در جهان شیعه تبدیل شود.
بیشتر بدانید
مشارکت بیش از ۵۰ درصدی در انتخابات عراق، رکوردی در ۱۵ سال اخیر| مع المراسلین
الوحیلی: موفقیت انتخابات عراق، دستاورد ملت و همه احزاب سیاسی قلمداد شد| قضیة ساخنة
شاهکار جاودان: تفسیر المیزان
بی‌گمان، بزرگ‌ترین و ماندگارترین اثر علامه، تفسیر عظیم «المیزان فی تفسیر القرآن» است. این اثر سترگ، که حاصل بیش از ۲۰ سال تلاش مستمر اوست، تنها یک تفسیر ترتیبی نیست، بلکه دایرةالمعارفی از معارف اسلامی است. روش نوآورانه او در «تفسیر قرآن به قرآن»، تحولی شگرف در علم تفسیر ایجاد کرد.
در این روش، آیات قرآن با استناد به دیگر آیات توضیح داده می‌شود و روایات معصومین (ع) به عنوان مویدی برای این بیانات به کار می‌روند. المیزان، علاوه بر تبیین مفاهیم قرآنی، به شبهات جدید کلامی و فلسفی نیز پاسخ می‌دهد و پلی است میان معارف ناب دینی و ذهن پرسشگر انسان معاصر.
احیای حکمت متعالیه
در زمانی که رویکردهای اخباری‌گری و برخی جریان‌ها، فلسفه را به حاشیه می‌راندند، علامه طباطبائی'>علامه طباطبائی با شجاعت و عمق علمی، به احیای فلسفه اسلامی، به ویژه حکمت متعالیه ملاصدرا همت گماشت. تدریس کتاب «اسفار اربعه» ملاصدرا در حوزه علمیه قم، که سال‌ها مهجور مانده بود، جرقه این احیا بود. حاصل این تلاش، تربیت شاگردانی همچون شهید مرتضی مطهری، آیت‌الله جوادی آملی و آیت الله حسن‌زاده آملی بود که هر یک خود استوانه‌ای در حکمت و فلسفه شدند. تالیف کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» با پاورقی‌های استاد مطهری، نیز پاسخی مستدل و منطقی به مکاتب مادی‌گرایانه آن دوران مانند مارکسیسم بود.
گفت‌وگوی ادیان و تبیین تشیع
علامه طباطبائی'>علامه طباطبائی از پیشگامان گفت‌وگوی سازنده بین ادیان در عصر حاضر بود. مناظرات و گفت‌وگوهای او با پروفسور هانری کربن، فیلسوف و ایران‌شناس فرانسوی، نمونه‌ای درخشان از این تلاش است. این گفت‌وگوها که سال‌ها ادامه یافت، نه تنها باعث معرفی عمیق‌تر تشیع و عرفان اسلامی به غرب شد، بلکه زمینه‌ساز تاسیس «انجمن حکمت و فلسفه ایران» گردید.
سیره عملی: سادگی و بی‌آلایشی
ویژگی برجسته علامه، تواضع و سادگی بی‌نظیر او بود. با وجود مقام والای علمی، در کسوت یک طلبه ساده زیست و همواره از شهرتگریز بود. اوقات او پیوسته به تدریس، تالیف و عبادت می‌گذشت. این سیره عملی، خود بزرگ‌ترین درس برای شاگردان و دوستدارانش بود.
وصال معبود
سرانجام این حکیم عارف و مفسر کبیر، در ۲۴ آبان ۱۳۶۰ شمسی، در قم دیده از جهان فروبست و در حرم مطهر حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد، اما آثار قلمی و شاگردان پرورش یافته در مکتب او، چراغ راه حقیقت‌جویان و پویندگان معارف ناب اسلامی باقی مانده است.
سیدصادق خدادادحسینی