مناظره علامه طباطبایی و علامه طهرانی بر سر فنای ذاتی اعیان ثابته
مناظره میان علامه طباطبایی و علامه طهرانی در خصوص جایگاه «اعیان ثابته» در فرآیند «فنای ذاتی»، یکی از معدود نقاط افتراق این دو اندیشمند بزرگ است. این مسئله پیچیده، از یک سو با حکم به معدوم بودن اعیان در مقام وجود عینی و از سوی دیگر با جنبه وجودی آن‌ها در ساحت علم الهی (به عنوان مبنای آفرینش)، فهم بسیاری از محققان را با مشکل مواجه کرده است. هدف تحلیل، گره‌گشایی از این معضل هستی‌شناختی با رجوع به منابع عرفان نظری است.
نقد معرفت‌شناختی: تفاوت برداشت عرفی صوفیانه با دیدگاه ابن عربی
بر اساس تحقیق در منابع، برداشت عرفی صوفیانه از مفهوم «فنا» موجب شده است که تصور شود موجودات عالم هستی، پس از تحقق، در نهایت «فانی در حق تعالی» می‌شوند. اما نویسندگان مقاله با استناد به نظریات ابن عربی (واضع نظریه اعیان ثابته)، این ایده که «فنا بعد از ثبوت وجود» رخ دهد را غلط آشکار می‌دانند. این دیدگاه نشان می‌دهد که شناخت صحیح حق تعالی، مستلزم نگریستن به هستی بدون در نظر گرفتن حجاب فنا و وجود عارضی است.
رویکرد هستی‌شناختی: تفکیک وجود عاریتی کونی از وجود اصیل حقیقی
برای حل معضل مناظره، لازم است تفکیکی دقیق میان دو مفهوم هستی‌شناختی صورت پذیرد: وجود عاریتی کونی و وجود اصیل حقیقی. آنچه در واقع در معرض حکم «نیستی» قرار می‌گیرد، همان «وجود متوهم» است. این وجود متوهم است که احکام اعیان ثابته را در قالب وجود عینی و عاریتی در جهان کائنات به خود می‌گیرد، در حالی که حقیقت اعیان ثابته در ساحت علم الهی دارای ثباتی متفاوت است.
نقش اعیان ثابته در علم الهی و تمایز آن با نیستی مطلق
بخش کلیدی این اختلاف، در تبیین جایگاه اعیان ثابت برای آفرینش است. اعیان ثابته، در مقام تجلی علمی خداوند، صرفاً معدوم نیستند؛ بلکه حقایقی بالقوه هستند که خداوند علم به آن‌ها داشته و از طریق آن‌ها جهان را ایجاد می‌کند. این ثبات علمی، ماهیت متفاوتی با «نیستی مطلق» یا فانی شدن در مقام عینی دارد. بررسی دقیق منابع عرفانی این تمایز را روشن می‌سازد.
هموارسازی راه حل: استفاده از مبانی ابن عربی برای آشتی دیدگاه‌ها
تأمل عمیق در منابع عرفان نظری، به‌ویژه آثار ابن عربی، راه را برای حل این معضل هموار می‌کند. با درک اینکه فنای ذاتی (به معنای سلب وجود بالذات) مختص حضرت حق است، و اعیان ثابته در مقام خود دارای ثبوتی علمی‌اند که مبنای آفرینش است، می‌توان فهمید که حکم به معدوم بودن آن‌ها، ناظر به مقام عین و خارجیت است نه مقام علم و حقیقت مطلق. این نگاه معرفت‌شناسانه، شکاف میان دو دیدگاه را پر می‌کند.
بهره سخن:
پژوهش «چگونگی اعیان ثابته در فنای ذاتی» نشان می‌دهد که مناظره علامه طباطبایی و طهرانی بر سر تلقی متفاوت از مفاهیم «فنا» و «ثبوت» در مراتب وجودی استوار است. راه حل از منظر منابع عرفانی، در پذیرش تمایز میان «وجود عاریتی کونی» (که مشمول حکم معدومیت در مقام عین است) و «ثبوت علمی اعیان» (به عنوان مبنای خلقت) دیده می‌شود. این تفکیک، بر اساس تئوری‌های ابن عربی، موجب می‌شود که هستی مخلوقات را فانی در حق تعالی بدانیم، اما این فنا به معنای نفی ثبوت علمی آن‌ها که در علم الهی ریشه دارد، نیست.
جهت دسترسی به منبع کامل، لطفاً اینجا کلیک نمایید.