تهران- الکوثر: با اندک تأملی در شرایط موجود جامعه و گوش‌سپردن به دغدغه‌ها و گلایه‌های مردم در کنار اشارات بلیغی که چند سال است از رهنمودهای حکیمانه رهبر معظم انقلاب تراوش می‌کند، درمی‌یابیم که امروزه «اقتصاد» به اولویت اول جامعه ما مبدّل شده و مردم و دولت ما درگیر یک جنگ اقتصادی تمام عیارند که از درون و بیرون کشور ما را مورد هجمه قرار داده‌ است. در چنین وضعیتی تمسک به آموزه‌های نجات‌بخش اسلام در عرصه اقتصاد نسخه یکتای بیرون‌رفت از تنگناها و ناملایمات اقتصادی است. سالروز شهادت امام صادق علیه‌السلام بهانه‌ای به دست می‌دهد که با خوشه‌چینی از سیره و اندیشه اقتصادی رئیس مذهب شیعه، کام تشنه خود را در وانفسای این نبرد طاقت‌فرسای اقتصادی با زمزم معارف دین سیراب کنیم.

با وجود اینکه امام صادق در میان ما بیشتر به عنوان مرد علم و دانش، و طراح مبارزه سیاسی در قالب تشکیلات پنهانی شیعی شناخته شده‌است، نباید از سیره اقتصادی حضرت که خود متضمن نوعی مبارزه برای تقویت جبهه حق و ولایت است، غافل شویم. شخصیت و روش اقتصادی امام صادق علیه‌السلام از جهات مختلف برای مردم، نخبگان، توانمندان، مسئولان و دولتمردان جامعه ما حائز درس‌های آموزنده است.

* گرانی قیمت‌ها اخلاق و رفتار مردم را بد می‌کند

در اندیشه اقتصادی امام، جهاد اقتصادی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است به گونه‌ای که توفیق یا شکست در جهاد فرهنگی، معلول فتح یا هزیمت در جهاد اقتصادی شمرده می‌شود. در روایتی از امام اینگونه آمده‌است: «یکی از سپاهیان عقل، غنا و یکی از سپاهیان جهل، فقر است.»(1) این بیان بدان معناست که غنا و توانگری که از نشانه‌های توفیق در جهاد اقتصادی است، در خدمت عقل و زمینه‌ساز آن است، همان‌گونه که فقر، بسترساز جهل (به‌عنوان اماره‌ای بر هزیمت فرهنگی) است. در روایت دیگری از حضرت آمده‌ است: «گرانی قیمت‌ها اخلاق و رفتار مردم را بد می‌کند. امانت‌داری را از بین می‌برد و مردم مسلمان را در فشار و سختی به ستوه می‌آورد.»(2)

این بیانات دال بر اهمیت جهاد اقتصادی و تأثیر آن بر دیگر شئون حیاتی جامعه است. در این میان می‌توان مسئولیت و نقش هر یک از مردم، نخبگان، توانگران، مسئولین و دولتمردان را از سیره و اندیشه امام صادق علیه‌السلام صید کرد و مورد تحلیل و بررسی قرار داد. در این یادداشت تنها به گوشه‌ای از وظیفه مسلمانان نسبت به یکدیگر در شرایط جنگ اقتصادی اشاره می‌کنیم.

معتب می‌گوید: در مدینه گرانی شده بود. امام صادق علیه‌السلام به من فرمود: چقدر غذا (گندم) در خانه داریم؟ عرض کردم: به مقداری که ماه‌های زیادی برایمان کافی است. حضرت فرمود: همه را به بازار ببر و بفروش! عرض کردم: اما در مدینه گندمی نیست! [اگر بفروشیم روزهای دیگر باید گرانتر بخریم.] فرمود: بفروش. من نیز گندم‌ها را به بازار بردم و فروختم. وقتی فروختم، فرمود: حالا مانند مردم روز به روز به بازار برو و [به قیمت روز] گندم خریداری کن.(3) این رفتار امام تنها به معنی همدردی با دیگران نیست؛ بلکه دارای یک کارکرد و تأثیر اقتصادی منطقی و روشن در کنترل تورم و گرانی است.

این اقدام امام، پیام روشنی برای امروز ما دارد و آن اینکه یاری نیازمندان و فقرا به ویژه در شرایطی که تنگناهای اقتصادی همه‌گیر شده‌ است، تنها انفاق و صدقه نیست بلکه مجموعه رفتارهای اقتصادی ما که در ظاهر تنها مربوط به اقتصاد خود و خانواده ما می‌شود، در حرکت جامعه به سمت رفع فقر و کمک به فقرا مهم بوده و حائز تأثیر اقتصادی است. ممکن است شخصی با وجود انفاق و صدقه به فقیران، به لحاظ اقتصادی به گونه‌ای عمل کند که برآیند رفتار اقتصادی او ضرری به مراتب بیشتر از انفاق و صدقه‌اش به آحاد جامعه از جمله فقیران وارد کند.

یکی از عادات اقتصادی نادرست ما این است که در شرایط تورمی که قیمت اقلام مختلف به ویژه اقلام اساسی و ضروری دچار گرانی است، دست به خریدهای بیش از نیاز و انبار کردن این اقلام می‌زنیم. سخن ما درباره انبار کالاهای مورد نیاز جامعه به قصد فروش گرانتر یعنی احتکار نیست؛ بلکه مقصود رفتار به ظاهر عادی ما در مواجهه با کالاهای مورد نیازمان است که دچار تورم است و هر روز گرانتر می‌شود.

ما به عنوان مصرف‌کننده در مواجهه با چنین پدیده‌ای به دو شیوه می‌توانیم عمل کنیم: یا با تکیه بر عادت اقتصادی نادرستمان به خرید بیش از نیاز و انبار این کالاها دست بزنیم و یا اینکه مانند امام با پرهیز از رفتارهای هیجانی در خرید، به کنترل تقاضای این اقلام در جامعه کمک و از گران‌تر شدن آنها و تداوم روند افزایش قیمت جلوگیری کنیم. البته عمل امام چیزی فراتر از این و به تعبیر اقتصادی، ایجاد تعادل میان تقاضا و عرضه کالای گران‌شده، با تقویت جانب عرضه بازار است که در نهایت منجر به کنترل تورم می‌شود, اما به هر ترتیب، استفاده از شیوه اول نه تنها مشکل ما را به عنوان مصرف کننده در آینده نزدیک و دور حل نمی‌کند بلکه به دلیل رشدی که در تقاضا ایجاد می‌کند، به افزایش قیمت و تورم دامن نیز می‌زند.

آنچه بیان شد فقط یک مسئله کوچک اقتصادی مبتنی بر رفتار فردی آحاد جامعه برای حرکت به سمت بهبود شرایط اقتصادی کل جامعه است. در شرایطی که بسیاری از مردم به دلیل وخامت اوضاع اقتصادی نیازمند یاری توانگران جامعه هستند، توجه به چنین نکاتی و فکر کردن به چیزی فراتر از کمک‌های مستقیم به نیازمندان؛ یعنی حرکت به سمت اصلاح رفتارهای اقتصادی نادرست و حائز تأثیر بر معیشت و اقتصاد دیگران، راه حلی تضمین شده است که ما را به سمت حیات طیبه اقتصادی سوق می‌دهد.

البته جلوه‌های همدلی، برادری، ایثار و مساوات که به تعبیر رهبر معظم انقلاب در قالب «کمک‌های مؤمنانه» توسط مردم و گروه‌های جهادی به نیازمندان واقع شده و می‌شود، هرگز جایگاه مهم و تأثیرگذار خود را در منظومه اقتصاد اسلامی از دست نمی‌دهد؛ با این وجود اصلاح رفتارهای نادرست اقتصادی که به فقر و گرانی دامن می‌زنند، گام مؤثر دیگری در این مسیر و تکمیل‌کننده جریان همیاری‌های مستقیم نیازمندان است.

* حجت‌الاسلام علی‌اصغر هاشم‌پور، مدرّس حوزه علمیه قم