تهران- الکوثر:  در سال 1221 هجری شمسی و مقارن با پادشاهی محمدشاه قاجار بود که حاج محمد تقی خانبان تصمیم گرفت مکانی را جهت نماز جماعت عموم مردم و کلاس درس و بحث دامادش، ملا مهدی نراقی ایجاد کند. او نقطه ای را در کاشان در نظر گرفت و پس از 8 سال مسجد آقابزرگ را در سال 1227 مصادف با سال‌های نخستین سلطنت ناصرالدین‌شاه در اختیار مردم قرار داد. تاریخ هایی مربوط به سال های ۱۲۶۳، ۱۲۶۴، ۱۲۶۸ هجری قمری یعنی حدود سال های 1225، 1226 و 1230 خورشیدی در کتیبه‌های موجود در صفه شبستان، داخل شبستان زیر گنبد، اِزاره (1) محراب و سردر ورودی مسجد نیز دیده می شوند و پیشینه این مسجد را تایید می کنند.

برخی بر این باورند که مسجد آقابزرگ امروزی بر روی آثار به جامانده از زلزله 1157 خورشیدی و یا پیش از آن بنا شده که متعلق به دوره های گذشته بوده اند. کارشناسان می گویند آثار و نشانه هایی وجود دارد که نشان می دهد شبستانِ ۴۰ ستونِ شمالی مسجد، بر روی بقایای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسه خواجه تاج الدین (2) ساخته شده است. آنها می گویند که این شبستان بعدها با مسجد و مدرسه مجاور آن ادغام شده و یکی از نمونه‌های ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا در کنار هم به شمار می رود.

۴۰ ستون غربی گنبدخانه مسجد، مهم‌ترین بنایی است که بعدها به قسمت اصلی و گنبد خانه اضافه شد؛ اما صدماتی را به ویژگی های معماری آن وارد کرد. معمار مسجد بنای گنبدخانه را به گونه ای طرح ریزی کرده بود که از چهار طرف به فضای باز راه داشته باشد تا در تابستانِ طاقت‌فرسای کویر، هوا در پیرامون آن جریان یابد و تهویه به صورت طبیعی صورت گیرد. این تدبیرِ هوشمندانه معمار، در زمان حاج ملا تقی محمدعلی نراقی -فرزند آقابزرگ- و به هنگام ساختِ شبستانِ غربیِ گنبدخانه از بین رفت چرا که بنا از یک سو محدود شد.

تغییرات مسجد به همین جا ختم نشد و در سال های بعد هم در بعضی قسمت‌ها به ویژه در و پنجره‌های بخش های مختلف مجموعه، تغییراتی داده شد. این بخش ها عبارت بودند از: ۲ اتاق گوشواره‌های بالاخانه (3) که در دو طرف ایوان اصلی گنبدخانه قرار داشتند و ۴ اتاق بالاخانه که بالای سردرِ ورودی واقع شده اند. 

در این تغییرات در و پنجره‌های ارسیِ (4) بالارو از میان برداشته شده و با درگاه‌هایی با دو نیم دایره جایگزین شدند. این نوع درگاه ها در معماری ایرانی جایگاهی نداشتند و از زمان بازگشت ناصرالدین شاه از سفر دومش به اروپا در سال ۱۲۹۵ هجری قمری در بناها به کار رفتند.

حدفاصل گنبدخانه و شبستان غربی با ۳ در مشبک چوبی از هم جدا می شد که ارسی‌های بالارو داشتند؛ اما پس از مدتی توسط موریانه از بین رفتند و به ناچار با درهای فلزی جایگزین شدند. در سال های اخیر سازمان ملی حفاظت آثار باستانی برای حفظ نمای مسجد به جای این درهای فلزی، درهای چوبی و ارسی کار گذاشته است. در و پنجره‌های مشبک و بالاروی حجره های مدرسه طبقه زیرین نیز به دلیل حمله موریانه ها از بین رفته بود که در سال های اخیر مرمت شده است.

نام این اثر از تاریخ 11 آذر سال 1330 خورشیدی با شماره 382 در فهرست آثار ملی کشور قرار دارد و از آثار ارزشمند کشورمان محسوب می شود. هزینه های جاری مسجد و تعمیر و نگهداری آن نیز توسط واقفین تامین می شود؛ آنها برخی از املاک خود را وقف کرده اند تا درآمد به دست آمده از آنها صرف مسجد آقابزرگ شود.

پاورقی

1- سنگ هایی که در اطراف بنا و پای دیوار نصب می شود.

2- خواجه تاج‌الدین شیروانی و دو برادر دیگرش خواجه عمادالدین محمود و خواجه زین‌الدین از چهره‌های معتبر دوران آق‌قویونلو در قرن نهم در كاشان بودند. آنها آثار و بناهای مهمی از جمله مدرسه، بقعه و خانقاه ساختند.

3- ساختمان کوچک با یک یا چند اتاق در قسمت بالایی خانه و مستقل از آن

4- در و پنجره های مشبکی که به جای اینکه بر پاشنه بچرخد به سمت بالا باز می شوند.

از صفحه گردشگری الکوثر فارسی دیدن کنید

برای عضویت در کانال سروش الکوثرفارسی کلیک کنید