تهران- الکوثر: سیدرضی عمادی ، کارشناس مسائل سیاسی در یادداشتی می نویسد سلمان بن عبدالعزیز در ژانویه 2015 و پس از مرگ ملک عبدالله به سمت پادشاهی عربستان منصوب شد. ملک سلمان طی سه سال گذشته سه ولیعهد انتخاب کرد: مقرن بن عبدالعزیز، محمد بن نایف و محمد بن سلمان. اگرچه محمد بن سلمان نخستین فرد از نوادگان عبدالعزیز نیست که به سمت ولیعهدی منصوب شد، اما بر خلاف محمد بن نایف که نخسین فرد از نوادگان عبدالعزیز بود که به سمت ولیعهدی رسید، محمد بن سلمان برای رسیدن به کرسی پادشاهی شانس زیادی دارد.

در عین حال، محمد بن سلمان اولین فرزند یک پادشاه عربستان است که هنگام سلطنت پدر خود مقام ولیعهدی را برعهده گرفت. طی سه سال گذشته، محمد بن سلمان سمت های ولیعهدی، وزیر دفاع و ریاست بخش اقتصادی عربستان را در اختیار داشت که در یک سال گذشته بر میزان قدرت وی افزوده شد. در واقع، هر سه بخش سیاسی، نظامی و اقتصادی عربستان طی یک سال گذشته تحت کنترل محمد بن سلمان قرار گرفت.

بن سلمان تنها اندکی پس از رسیدن به سمت ولیعهدی سعودی اصلاحات اجتماعی به‌خصوص در حوزه زنان را در پیش گرفت. از مهمترین موارد این اصلاحات دادن حق رانندگی به زنان و صدور مجوز حضور زنان در استادیوم‌ها بود. در واقع، محمد بن سلمان تلاش کرد آزادی‌های اجتماعی را به‌خصوص برای زنان و جوانان افزایش دهد، اما این اصلاحات، زیربنایی نبود، بلکه صرفاً اصلاحات حداقلی روبنایی بود. هدف اصلی وی از این اصلاحات، کسب محبوبیت و مقبولیت مردمی برای رسیدن به کرسی پادشاهی و همچنین نشان دادن تفاوت‌های خود به‌عنوان یک رهبر جوان با رهبران کهنسال گذشته عربستان بود. اگرچه برخی رسانه‌ها با تبلیغات زیاد این اصلاحات را برجسته کردند، اما اغلب تحلیلگران برجسته بر این باور هستند که این اصلاحات صرفاً نمادین و نمایشی است و منجر به تقویت آزادی‌های مدنی در عربستان نمی‌شود. در همین راستا، روزنامه فرانسوی «لزکو» در تحلیلی نوشت: «بن سلمان به خوبی جوانان عربستان را بازی می‌دهد. او به خوبی اهمیت مهار جوانان کشور را در حوزه فعالیت شبکه‌های اجتماعی چون توئیتر، اینستاگرام و یوتیوب درک کرده و تلاش می‌کند عطش آنها را برای آزادی به بازی بگیرد. ولیعهد در کار خود شتاب بسیاری دارد و به خوبی می‌‌داند که احتمال دارد جوانان علیه او کودتا کنند.»

«جان کریاکو»، کارشناس و تحلیلگر سابق سیا و مشاور ضد تروریسم نیز گفت: «من معتقدم این حرکات مانورهای سیاسی با هدف جدا و متمایز ساختن شاهزاده محمد بن سلمان از سایر شاهزادگان محافظه‌کار هستند. بر این باورم که محمد بن سلمان این اقدامات را انجام داده تا خود را فردی لیبرال نشان دهد، اقداماتی که هزینه‌‌های سیاسی بالایی برای او نداشته باشند.»

یکی از نشانه‌های نمادین این اصلاحات این بود که همزمان با اصلاحات اجتماعی، خشونت علیه فعالان سیاسی و مدنی در عربستان افزایش یافت. طی یک سال گذشته، دهها نفر از فعالان مدنی و سیاسی در عربستان سعودی بازداشت و در دادگاه‌های نظامی به حبس‌های طولانی مدت محکوم شدند. بر این اساس، «شیخ الاسلام»، کارشناس روابط بین‌الملل معتقد است اصلاحات محمد بن سلمان سطحی و غیرعمیق است که با هدف فریب افکار عمومی انجام می‌شود و نمی‌تواند به جلب نظر فعالان و نهادهای حقوق بشری منجر شود.»

اقدامات ولیعهد جاه‌طلب

یکی از مهمترین اقدام‌های محمد بن سلمان در سطح داخلی عربستان، بازداشت گسترده شاهزادگان در نوامبر 2017 بود. ولیعهد سعودی در نوامبر 2017 صدها نفر از شاهزادگان و مقامات عربستانی را به اتهام فساد و با توجیه شعار عوام‌گرایانه مبارزه با فساد بازداشت کرد. در میان بازداشت شدگان، ثروتمندترین افراد در عربستان سعودی، از جمله ولید بن طلال، میلیاردر و ثروتمندترین شاهزاده سعودی، و همچنین مهمترین رقبای بن سلمان در عرصه قدرت یعنی افرادی نظیر متعب بن عبدالله قرار داشتند. ناظران معتقدند این دستگیری‌‌ها که دلیل آن مبارزه با فساد مالی اعلام شده، در راستای تلاش‌های محمد بن سلمان برای ترساندن رقبای سلطنتی خود و تثبیت قدرتش بوده است. 

روزنامه آمریکایی «لس آنجلس تایمز» در مطلبی نوشت: «پول، قدرت و نسبت خانوادگی نیز شاهزادگان سعودی را در امان نگذاشت.» روزنامه گاردین انگلیس نیز در تحلیلی نوشت: «ادعای بن سلمان برای مبارزه با فساد آشکارا ادعای متناقضی است، زیرا کسی که خود غرق در فساد است نمی‌تواند مدعی مبارزه با فساد باشد.» در نهایت نیز محمد بن سلمان با دریافت مبالغ هنگفتی از شاهزادگان اغلب آنها را از هتلی که در آن در بازداشت اجباری قرار گرفته بودند، آزاد کرد.

با این حال، به نظر می‌رسد محمد بن سلمان در آوریل 2018 تاوان بازداشت شاهزاده‌ها را داد. منابع خبری نیمه‌های شب 21 آوریل از تیراندازی در اطراف کاخ پادشاهی الخزامی خبر دادند. دولت سعودی در ادعایی مضحک اعلام کرد که پهپاد اسباب بازی دلیل تیراندازی بود، اما با ناپدید شدن یک ماهه محمد بن سلمان مشخص شد که تیراندازی در اطراف کاخ الخزامی حاکی از تلاش شاهزادگان برای کودتا علیه بن سلمان بود.

تحولات منطقه در سایه بن‌سلمان 

ولیعهدی بن سلمان در سطح منطقه‌ای با دو اتفاق مهم افزایش تنش با همسایگان و عادی‌سازی روابط با رژیم اسرائیل همراه بود. اگرچه تنش میان قطر و عربستان از روز پنجم ژوئن و دو هفته قبل از ولیعهدی محمد بن سلمان آغاز شد، اما با ولیعهدی بن سلمان این تنش روند صعودی پیدا کرد. محمد بن سلمان که به کشورهای کوچک عربی نظیر قطر نگاه «بالا به پائین» دارد تلاش زیادی انجام داد قطر را تسلیم کند و حتی تنش با این کشور را موضوعی کوچک قلمداد کرد، اما از دید تحلیلگران، مقاومت قطر مقابل سیاست‌های منطقه‌ای بن سلمان شکستی مهم برای عربستان به حساب می‌آید.

در همین راستا، روزنامه فرانسوی «لزکو» در تحلیلی نوشت: «متهم شدن قطر از سوی بن سلمان به حمایت از گروه‌های تروریستی با وجود اتهامات مشابه علیه عربستان تنها بهانه‌هایی برای محاصره این کشور بود اما نتایج این محاصره برعکس باعث شد دوحه از همان زمان روابط خود را با تهران که رقیب سعودی‌‌هاست تقویت کند.»

یکی از مهمترین پیامدهای این تنش این بود که شورای همکاری خلیج فارس عملاً به مرز فروپاشی رسید زیرا نشست سران شورا که دسامبر 2017 در کویت برگزار شد در غیاب سران عربستان، امارات و بحرین تنها 15 دقیقه به طول انجامید. «نوحه عبدالوهاب»، عضو اندیشکده بروکینگز در این خصوص نوشت: «صرف نظر از آنچه که می‌‏‏تواند در آینده روی دهد، یک مساله کاملاً روشن است: شورای همکاری به عنوان باوری اجتماعی و سیاسی دیگر قطعاً به شکل سابق خود بازنخواهد گشت.»

یکی دیگر از اقدام‌های تنش‌آمیز بن سلمان در سطح منطقه‌ای، فراخواندن سعد الحریری، نخست وزیر لبنان به ریاض و دادن بیانیه از پیش تعیین شده استعفای اجباری به وی در نوامبر 2017 بود. حریری پس از قرائت بیانیه استعفاء در ریاض بازداشت شد. این اقدام که به نوعی باهدف ایجاد درگیری داخلی در لبنان انجام شد، از دید مقامات کشورهای مختلف و همچنین تحلیلگران به منزله «گروگان‌گیری سیاسی» قلمداد و بن سلمان پس از حدود 20 روز مجبور شد سعد الحریری را آزاد کند. الحریری پس از بازگشت به لبنان ضمن اینکه استعفای خود را پس گرفت از هرگونه اقدام و اظهارنظری ضد حزب الله نیز خودداری کرد تا شکستی دیگر برای ولیعهد جوان، جاه‌طلب و کم‌تجربه سعودی رقم خورد.

مثلث شرارت

یکی از مهمترین سیاست‌های منطقه‌ای عربستان طی یک سال گذشته، علنی شدن تمایل این کشور برای عادی سازی روابط با رژیم اسرائیل بود. محمد بن سلمان، دونالد ترامپ و بنیامین نتانیاهو مثلث شرارت در خاورمیانه را شکل دادند. بن سلمان نه تنها مقابل تصمیم دونالد ترامپ برای انتقال سفارت خانه آمریکا از تل آویو به قدس اشغالی مخالفتی نکرد بلکه حامی این طرح بود. ولیعهد سعودی حتی کشورهایی نظیر اردن را که از تصمیم غیرقانونی ترامپ انتقاد کرده بودند تحت فشار قرار داد. ولیعهد سعودی در سفری که مارس 2018 به آمریکا انجام داد رسماً رژیم صهیونیستی را به رسمیت شناخت و فلسطینی‌ها را مقصر تداوم تنش با این رژیم معرفی کرد، اظهاراتی که حتی برخی مقامات و شخصیت‌های صهیونیستی را متعجب کرد. روزنامه «اسرائیل الیوم» که به بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل بسیار نزدیک است، در این باره نوشت: «ولیعهد سعودی همچنان به اظهارات غیرمنتظره ادامه می‌دهد.» درهمین حال؛ اظهارات بن سلمان با واکنش خشمگین مردم در جهان عرب رو به رو شد و اغلب مردم و فعالان کشورهای عربی بر این باور بودند که اظهارات محمد بن‌سلمان بهایی است که برای به سلطنت رسیدن پرداخت و تلاش برای پذیرفته شدن از سوی مقامات کاخ سفید بود.

درحالی ولیعهدی محمد بن سلمان در عربستان سعودی وارد دومین سال خود شد که نتیجه سیاست‌های وی طی یک سال گذشته در سطح داخلی اصلاحات سمبلیک اجتماعی عوام پسندانه و شدت گرفتن جنگ قدرت میان شاهزادگان و در سطح منطقه‌ای نیز افزایش آنارشی و هرج و مرج منطقه‌ای بود. همزمان با اقدام‌های تنش‌آفرین بن سلمان در سطح منطقه‌ای، جنگ علیه یمن نیز طی یک سال گذشته شدت داشته و موجب افزایش نگرانی مقامات کشورهای مختلف عربی از تبعات منفی کسب احتمالی کرسی پادشاهی عربستان توسط محمد بن سلمان شد، موضوعی که با تلاش‌های فراوان ولیعهد سعودی طی یک سال گذشته محقق نشد.

اخبار عربستان را اینجا پیگیری کنید

برای اطلاع از آخرین خبرهای ایران و جهان اینجا کلیک کنید

برای عضویت در کانال سروش الکوثرفارسی کلیک کنید