تهران- الکوثر:  "آیا آتشی که به جان خاورمیانه افتاده است، در ۲۰۱۸ آرام می گیرد؟ گرچه شک و تردید قابل درک است، اما نوری از تغییر به چشم می خورد. مبارزه با داعش تقریبا تمام شده و ممکن است جنگ در سوریه هم نهایتا به پایان برسد. این منطقه از جنگ به سمت مدیریت تبعات پس از جنگ حرکت می کند که این به معنای ترمیم ویرانی و مدیریت جمعیت آواره و تبعات سیاسی است. قدرت ایران پس از پیروزی حامیان منطقه ای آن و نگه داشتن توافق هسته ای با غرب رشد کرده است. در عربستان هم رهبر جدید و جوان آن وعده مدرنیزه سازی طولانی در داخل و مقابله گسترده تر با ایران در این منطقه را داده است. دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا هم در کاخ سفید به آتش این تنش ها می افزاید.

با نگاهی بدبینانه می توان ردی از شکست انقلابهای عربی ۲۰۱۰-۱۱ علیه استبداد را دید. به جای سونامی دموکراتیکی که بسیاری پیش بینی کردند، یک رشته جنگ به وقوع پیوست. لیبی به هرج و مرج محکوم شد و جنگ در یمن یک بحران انسانی واقعی است. در بسیاری از نقاط، حاکمان قدیمی همچنان پا بر جا هستند. بنابراین چشم انداز ویرانی آن به حدی است که تقریبا هیچکس به هیچ وجه به بهار عربی اشاره نمی کند.

مصر که هفت سال پیش توجه جهان را در پی تظاهرات خیابانی و ارتش که منجر به سرنگونی دولت حسنی مبارک شد جلب کرده بود، شاید بهترین نمونه از جاه طلبی کوچک شده باشد. پس از چند سال آشوب، مصر اکنون پایدارتر به نظر می رسد، اقتصاد و گردشگری آن شروع به رشد کرده است. با این حال تروریسم افراطی، به ویژه در شبه جزیره سینا و علیه مسیحیان هنوز یک مشکل است و آزادی ها محدود شده اند. از سوی دیگر هنوز حس برانگیختگی در خیابان ها وجود دارد؛ جایی که تظاهرات ها به شدت محدود می شوند و جای تردیدی نیست که عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهوری مصر می تواند مجددا در چند ماه آینده در سمتش ابقا شود.

در درون اسرائیل هم چشم انداز بیشتری برای تغییر به چشم می خورد چرا که بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل با تحقیقات فساد روبروست و با خطر عزل و یا انتخابات زودهنگام روبروست. گرچه نتانیاهو بسیار محتاط است اما به نظر می رسد به شرایط ویرانگر کنونی با فلسطینیان عادت کرده باشد. ممکن است سیاستمداری با جناح های تندتر و یا میانه رو چپ میانه روی کار آید که همین امر احتمالا فرصت های جدیدی ایجاد می کند.

در ادامه به نکات احتمالی ۲۰۱۸ نگاهی می اندازیم:

جناح سوریه تماما آرام می ماند؟

بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه از زمان آغاز جنگ در حدود هفت سال پیش همچنان درگیر است و بر خلاف پیش بینی اولیه در قدرت مانده است. در شرایطی که به نظر می رسد جنگ سوریه به پایان خود نزدیک شده باشد، گمان می رود اسد پیروز میدان باشد. عملیات های مهم نظامی کاهش یافته و اسد بخش های کلیدی را به دست گرفته و این جنگ علیه گروه داعش تقریبا با پس گرفتن شهرهای تحت کنترل آنها به پایان رسیده است. با این حال اگر اسد اکنون هم برای گرفتن مابقی مناطق تحت کنترل شورشیان اقدام کند، خون هایی ریخته خواهد شد؛ از جمله در نزدیکی پایتخت و یا در استان ادلب در شمال سوریه اما آتش بس های محلی با میانجیگری روسیه، ایران و ترکیه به صورت چشمگیری از کشتارهای سوریه که آن را در صدر اخبار نگه داشته بود، کاسته است.

سرنوشت اسد هم همچنان یک مساله مبهم است که تمام تلاش های دیپلماتیک برای حصول صلح را پایمال کرده است. او با پشتیبانی روسیه و ایران به نظر پیروز شده است: بسیاری از مخالفان ناامید او به سمت القاعده و داعش که از نظر آمریکا و غرب گروه های افراطی هستند، رفتند و وارد درگیری ها شده و خطر جنگ با روسیه را به جان خریدند اما پایان این بازی همچنان نامعلوم است.

ققنوسی در دجله

پایان جنگ علیه گروه داعش در عراق پس از چهار سال خونریزی اعلام شده است. سوءرفتارهای نظامی این گروه شامل برده داری علیه زنان، قتل عام مردم، کشتارهای بی رحمانه و تروریسم جمعی منجر به یک واکنش خشمگینانه شد که بخش های عظیمی از عراق را در ویرانه های سوخته باقی گذاشته است. مبارزه ائتلاف تحت امر آمریکا در فلوجه، رمادی، حویجه، تلعفر و نهایتا موصل فرسایشی می شود. اینکه عراق بتواند بازسازی شود یک سوال مهم برای ۲۰۱۸ است و تنها پس از آن بغداد می تواند حاکمیت خود را پس بگیرد و بر کل این کشور حکومت کند.  

دولت عراق اعلام کرده است به ۱۰۰ میلیارد دلار برای کل این کشور نیاز دارد اما رهبران عراق در موصل می گویند که این میزان فقط برای موصل کفایت می کند. بودجه مشخص نیست و ایالات متحده آمریکا که ائتلاف آن از اکتبر ۲۰۱۶ تا ژوئیه ۲۰۱۷ حدود ۲۷ هزار و ۷۰۰ مهمات در اطراف موصل رها کرد، به نظر می رسد که نمی خواهد مسوولیت آن را بپذیرد.  

در حالی که ۲.۷ میلیون عراقی به سرزمین هایی که از دست داعش آزاد شدند بازگشتند، بیش از سه میلیون تن دیگر از جمله حدود ۶۰۰ هزار تن از موصل نمی توانند چنین کاری کنند. هزاران غیرنظامی کشته شدند. به گفته مقام های محلی، بیش از ۷۰ درصد رمادی ویران یا تخریب شده است.

یکی دیگر از اصلی ترین مسائلی که نه تنها برای عراق بلکه برای سوریه، لبنان و سایر بخش های این منطقه دردسر ایجاد می کند، اختلافات فرقه ای است. مناطق ویران شده عمدتا سنی نشین هستند، در حالی که دولت بغداد تحت سلطه شیعه هاست. چنانچه تلاش ها برای بازسازی ناکام بماند، مناطق سنی نشین مجددا ناآرام خواهد شد.

وعده ها و مخاطرات در عربستان سعودی

پادشاهی های این منطقه، از مراکش و اردن تا حوزه خلیج فارس، کمترین تاثیر را از انقلاب های عربی  گرفتند. شاید مقاوم ترین آنها عربستان بود؛ یک متحد آمریکا و قدرت مهم نفتی که تفسیرهای وهابی سختگیرانه آن از اسلام از نظر منتقدان عامل اشاعه تفکر جهادیسم در سراسر جهان است.

حال محمد بن سلمان، ولیعهد ۳۲ ساله عربستان تغییراتی را به صورت نمادین ایجاد کرده است و انتظار می رود در ۲۰۱۸ رسما جای پدرش ملک سلمان را بگیرد. او به داشتن دیدگاهی میانه رو از دین شناخته می شود و اخیرا هم با انجام اقداماتی برای پایان دادن به ممنوعیت های کهنه علیه زنان از جمله ممنوعیت رانندگی و ممنوعیت ورود به سینما در کانون توجه قرار گرفت.    

ولیعهد عربستان همچنین در پشت پرده بازداشت ده ها شاهزاده با اتهامات فساد است. گرچه تعداد اندکی از اتهامات فساد متعجب شدند اما منتقدان بابت غصب قدرت ابراز نگرانی کردند. بسیاری از بازداشتی ها همچنان در هتل لوکسی در ریاض زندانی هستند.

عربستان همچنین با همکاری کشورهای خلیج فارس یک حمله سیاسی و اقتصادی علیه کشور کوچک اما ترسناک قطر به راه انداخت و آن را به حمایت از تروریسم و نزدیکی بیش از حد به ایران متهم کرد. یک سری از درخواست ها از جمله تعطیلی شبکه تلویزیونی دولتی الجزیره فورا رد شد و به نظر می رسد این بازی شطرنج به بن بست رسیده باشد.

جنگ سوریه تا حدودی یک جنگ نیابتی میان این دو قدرت منطقه ای است و تهران از اسد و ریاض از بسیاری از شورشیان حمایت می کند. ظاهرا همین امر به استعفای نیمه کاره سعد الحریری، نخست وزیر لبنان با تحریک عربستان منجر شد. او به آسان گیری علیه حزب الله تحت حمایت ایران متهم شد که در سوریه می جنگد. در یمن جایی که سعودی ها از دولت آن با حملات هوایی علیه حوثی ها حمایت می کنند، هزاران غیرنظامی کشته شدند، حوثی ها هنوز کنترل بخش های زیادی از این کشور را در دست دارند و قحطی و وبا به رکوردی بی سابقه رسیده است.

عربستان و سایر قدرت های سنی انزجار بی حدی علیه ایران دارند و برخی ناظران معتقدند که این نفرت از مخالفت آنها با صهیونیسم فراتر می رود. در قدس، مقام ها درباره ظهور یک محور سنی-اسرائیلی علیه ایران گمانه زنی می کنند.

یک توافق نیمه نهایی؟

ترامپ که شاید از ناکامی های شدید سلفای اخیر خود برای ترغیب اسرائیلیان و فلسطینی ها برای رسیدن به توافق پایانی انگیزه گرفته است، مکررا از "توافق نهایی" سخن می گوید. اما سخت است که تصور کنیم یک رهبر اسرائیلی میانه روتر با شرایط فلسطینیان که شامل تقسیم قدس می شود، کنار بیاید. حتی اگر آنها با این تقسیم بندی موافقت کنند، اسرائیل و یک فلسطین آتی احتمالا به مرزی نیاز دارند که بتواند صلح را برقرار نگه دارد. و فلسطینیان خواستار به رسمیت شناخته شدن حق بازگشت میلیون ها آواره هستند که اندکی از اسرائیلی ها به آن می اندیشند. دو دهه مذاکرات شکست خورده منجر به تشکیل باتلاقی شده است.

با توجه به این پس زمینه بسیاری از فلسطینیان درباره رها کردن استراتژی دو کشوری و درخواست برای الحاق و حقوق برابر به جان آن صحبت می کنند. این امر اسرائیل را به یک "کشور" دو ملیتی تبدیل می کند که به صورت مساوی تقسیم شده است؛ امری انتظار می رود دولت تل آویو با آن مخالفت کند، حتی اگر به آپارتاید متهم شود. با توجه به اینکه اسرائیل ۶۰۰ هزار یهودی را در کرانه باختری و شرق قدس مستقر کرده است، خلاص شدن از آن دشوار خواهد بود.

برخی انتظار دارند تیم ترامپ در عوض برای ایجاد یک توافق نسبی تلاش کند: یک کشور فلسطینی تنها روی بخش های مشخصی از اراضی آنها و موکول شدن بحث ها درباره قدس و آوارگان به زمانی دیگر. ممکن است واشنگتن به امید عربستان و شاید قاهره باشد تا فلسطینیان را قانع کند اما این امر در گذشته، حتی زمانی که پیشنهادات جذابتری روی میز مذاکره بود، هرگز محقق نشد.»

لینک عضویت در کانال تلگرام الکوثرفارسی اینجا