تهران- الکوثر: بیش از ۹۰% مردم ترکمنستان مسلمان  و حنفی  مذهب‌اند.  شمار شیعیان در ترکمنستان به درستی معلوم نیست؛ اما عده‌ای تعداد آن‌ها را حدود ۵۰ هزار نفر تخمین زده‌اند که اکثر آن‌ها ایرانی الاصل هستند که بیشتر در نواحی مرزی به سر می‌برند. مسجد امام رضا (ع) در عشق آباد، مرکز تجمع شیعیان است که به همت چند نفر آذری احداث شده است. مرکز اصلى شیعیان روستاى باقر در ۳۰ کیلومترى عشق‌آباد است که ۲۰ هزار سکنه دارد.

شهر مرو محل اقامت امام رضا(ع)، آرامگاه بریده بن حصیب اسلمی و «حکم ابن غفاری» از اصحاب و یاران پیامبر اکرم(ص)، آرامگاه محمد بن زید و خواجه یوسف همدانی در این کشور قرار دارد.

جغرافیا و جمعیت

ترکمنستان از شمال و شرق با ازبکستان، از جنوب با ایران، از جنوب شرقی با افغانستان و از شمال غربی با قزاقستان همسایه است و دریای خزر مرزهای غربی آن را تشکیل می‌دهد. مساحت این کشور ۱۰۰، ۴۸۸ کیلومتر مربع است که بیش از ۸۰% آن را بیابان قراقوم پوشانده است.

بنابر آخرین سرشماری رسمی در ۱۳۶۸ش / ۱۹۸۹ در شوروی، جمعیت ترکمنستان ۰۰۰، ۵۳۴، ۳ تن بود و در ۱۳۷۷ش / ۱۹۹۸ جمعیت آن ۰۰۰، ۷۰۸، ۴ تن تخمین زده شد. پایتخت و پرجمعیت‌ترین شهر ترکمنستان، عشق آباد است. دیگر شهرهای پرجمعیت آن به ترتیب اینهاست: چارجو، تاش حوض /تاشائوز، ماری (مرو)، نبیت داغ و ترکمنباشی در ۱۳۷۴ ش / ۱۹۹۵، ترکمن‌ها ۷۷%، ازبک‌ها ۲ر۹%، روس‌ها ۷ر۶% و قزاق‌ها ۲% از جمعیت کشور را تشکیل می‌دادند. ترکمن‌ها در سراسر جمهوری پراکنده‌اند. ازبک‌ها بیشتر در واحه‌ها و دلتاهای آمودریا، قزاق‌ها در شمال غربی کشور و روس‌ها در شهر‌ها ساکن‌اند.

در یازدهم دی ۱۳۷۸/ اول ژانویه ۲۰۰۰، ترکمنستان رسماً تغییر خط را از سیریلی به لاتینی پذیرفت. ترکمنستان در ابتدای سال ۲۰۱۵ میلادی کمابيش ۵ ميليون و یکصد و پنجاه هزار نفر جمعيت دارد که از اين ميان ۷۷ درصد آنان ترکمن، ۷ درصد روس، ۹ درصد ازبک هستند و شمار اندکي قزاق، ارمنی، ترک های آذربايجانی، و ديگر گروه های نژادی نيز در آن زندگی می کنند. ترکمن ها با ميانگين ۵ فرزند در ازای هر خانواده مردمي با رشد جمعيت بالا ميباشند. رشد جمعيت کلی در حدود ۲.۵ درصد است.

تاریخچه

کشور ترکمنستان پس از گسترش اسلام به این منطقه، تحت حاکمیت خراسان بزرگ و اقوام محلی اداره می‌شد. از سده نهم تا یازدهم هجری، قبایل جنوبی تحت حاکمیت حکومت‌های ایرانی قرار داشتند، در حالی که قبایل شمالی در قلمرو خانات خیوه و بخارا بودند. در اوایل سده دوازدهم / هجدهم، ایرانی‌ها قلمرو خانات خیوه و بخارا را به خاک خود مُنضم ساختند. به تدریج روس‌ها توانستند بخش اعظمی از این منطقه را به حاکمیت خود اضافه سازند و در ۲۵ جمادی الاخر ۱۲۹۸ برابر با ۲۵ مه ۱۸۸۱، امپراتور روسیه الحاق قلمرو ترکمن‌های تکّه را با عنوان «استان ماورای خزر» به روسیه، اعلام کرد که با قرارداد آخال که در دوره ناصرالدین شاه در ۲۲ محرّم ۱۲۹۹/ ۱۲ دسامبر ۱۸۸۱ منعقد شد، تقریبا بیشتر مناطق ترکمنستان کنونی تحت حاکمیت روسیه قرار گرفت. در ۴ آبان ۱۳۷۰- ۲۶ اکتبر ۱۹۹۱، در همه پرسی ملی، ۱ر۹۴% از مردم به استقلال ترکمنستان رأی دادند. روز بعد، شورای عالی ترکمنستان قانون استقلال را به تصویب رساند و نام جمهوری را از جمهوری شوروی سوسیالیستی ترکمنستان به جمهوری ترکمنستان تغییر داد.

مذهب

بیش از ۹۰% مردم، مسلمان‌اند و جز معدودی شیعه امامی، تقریباً جملگی حنفی مذهب‌اند و ۱۰% باقیمانده عمدتاً مسیحی ارتدوکس‌اند. تصوف، به‌ویژه طریقت نقشبندیه، در میان اهل سنّت ترکمنستان نفوذ بسیار دارد

اسلام در ترکمنستان

ترکمن ها سني مذهب و پيرو مکتب حنفي هستند، با اينحال ديگر گروه هاي مذهبي نيز در اين کشور به آداب خود مي پردازند. هنگاميکه تاخت و تاز ايراني ها و عربها در سده هاي هفتم و هشتم ميلادي، اسلام را به آسياي ميانه آورد، گروه هاي ترکيج همگي در يک زمان و به يک درجه به اسلام نگرويدند. گرويدن به اسلام به زمان و مکان بستگي داشت، براي نمونه در کانون هاي شهري آداب اسلامي با رسميت بيشتري انجام مي پذيرد درحاليکه ترکهاي بيابانگرد (مانند ترکمن ها) جنبه هاي اسلامي را با عناصري از ديگر آيينها مانند نوروز از زردشتي درهم آميخته اند و هنوز بسياري از ميراث پيش از اسلامشان را همچون نام خداي آسمان يعني "گوک" را براي ناميدن رنگهاي آبي و سبز نگه حفظ کرده اند.

آغاز گرويدن ترکمن ها به اسلام در حدود قرن دهم انجام پذيرفت. درحاليکه انجام آداب ديني ترکمن ها نشانگر باور و اعتقاد ريشه دارشان ميباشد، حتي ترکمن هايي که آداب عملي را به جاي نمي آورند، خود را مسلمان مي دانند و اين امر را جزئي جداناشدني از هويت خود مي دانند. رهبران مذهبي به نام ملّا يا به قول پيروان اهل سِرِّ صوفيه، "ايشان"، خوانده مي شوند، و قاضي ها کساني هستند که شريعت اسلام را تفسير مي کنند، اما با امور روحانيت کاري ندارند. در هنگام نماز جماعت پيرترين فرد به امامت مي ايستد.

شیعیان ترکمنستان

گسترش تشیع در ترکمنستان کنونی می توان از یک سو به حضور امام رضا(ع) به عنوان هشتمین امام شیعیان در مرو نسبت داد و از سوی دیگر به دوران حکومت صفوی که مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی حکومت برگزید. درآن دوران شیعیان زیادی در جغرافیای ترکمنستان کنونی زندگی می کردند. با ورود به ترکیب امپراطوری روسیه و سپس در دوره اتحاد جماهیر شوروی ، ترکیب قومی و مذهبی جمعیت ترکمنستان دستخوش تغییرات خاصی شد. علاوه بر حفظ توده اصلی جمعیت ترکمن، رشد شهر ها، ساخت راه آهن، گسترش تجارت و صنعت و ایجاد شبکه مرزی روستاهای مهاجر نشین، انگیزه ای برای مهاجرت بسیاری از مهاجران روسی ، اوکراینی؛ آذربایجانی و... شد تا از بخش اروپایی روسیه، از ماورای قفقاز و ایران به ماوارای کاسپین بیایند. به همراه آنها شاخه های مختلف ادیان نیز وارد این منطقه شدند. در این بین ایرانیان و آذربایجانی ها نیز همراه با خود تشیع را مجددا وارد جغرافیای ترکمنستان کردند.

در حال حاضر در ترکمنستان ۱۰۷ مسجد وجود دارد که بیشتر آن‌ها پس از استقلال تأسیس شده است. شمار شیعیان در ترکمنستان به درستی معلوم نیست اما عده‌ای تعداد آن‌ها را حدود ۵۰ هزار نفر تخمین زده‌اند که اکثر آن‌ها ایرانی الاصل هستند که در بیشتر نواحی مرزی به سر می‌برند. مسجد امام رضا (ع) در عشق آباد، مرکز تجمع شیعیان است که به همت چند نفر آذری احداث شده است. مرکز اصلى شیعیان هم روستاى باقر در ۳۰ کیلومترى عشق‌آباد است که ۲۰ هزار سکنه دارد، مرکز تجمع شیعیان روستاى باقر دو مسجد در قسمت بالا و پایین ده است که به مناسبت هاى عزا و عید مراسم خاصى در آن‌ها برگزار می‌شود. شیعیان باقر فاقد رهبرى مذهبى یا روحانى برجسته‌ای هستند که تعالیم دینى را به آن‌ها آموزش دهد و روح اسلام را در آن‌ها بدمد. شعائر اسلامى توسط پیرمردهائى آموزش داده می‌شود که از قدیم‌الایام برخى تعالیم اسلامی را به یاد دارند.مرکز دیگر شیعیان روستاى بایرامعلی است که چند سال پیش به خاطر سفر هاشمی رفسنجانی، ‌ به روستاى رفسنجانى نامگذارى شد.

شیعیان ترکمنستان ۱۶ مسجد و ۱۰ حسینیه دارند که فعالیت‌های دینی خود را در آنجا انجام می‌دهند . شیعیان در ترکمنستان به مناصب مهمی سیاسی  نیز دست یافتند از جمله؛ «مرتضی کراروف» یکی از شیعیان ترکمنستان بود که در سال‌های ۱۹۹۶-۱۹۹۴ میلادی وزیر کشور ترکمنستان بود و «اکبر سبطییف» یکی از مشاوران ویژه صفرمراد نیازف رئیس جمهور پیشین ترکمنستان بود.

مساجد و مدارس شیعیان ترکمنستان

ترکمنستان مساجد و مدارس زیادی دارد که مرکز تجمع شیعیان این کشور می باشد. در ادامه برخی از این مساجد معرفی می شود:

مسجد حضرت رسول (ص)

مسجد حضرت رسول (ص) در شهر کاکا در ۱۲۰ کیلومتری عشق آباد قرار دارد. در حال حاضر امور زیر در مسجد حضرت رسول (ص) شهر کاکا انجام می‌گیرد: اقامه نماز در سه نوبت، برگزاری کلاس قرآن برای جوانان و نوجوانان و همچنین برگزاری مراسم اعیاد و وفیات معصومین (ع)خصوصا ایام محرم و صفر البته ایام محرم و صفر.

مسجد امام خمینی ره

مسجد امام خمینی ره در روستای رفسنجانی واقع در ۴۵ کیلومتری مرو، این مسجد در سفر اولهاشمی رفسنجانی به آن کشور توسط دو رئیس جمهور، در زمینی به وسعت ۳۵ هکتار کلنگ آن به زمین زده شد و در سال ۱۳۷۶ توسط دو رئیس جمهور آقایان رفسنجانی و نیازاف افتتاح گردید. در حال حاضر امور زیر در آن مسجد انجام می‌گیرد: اقامه نماز در سه نوبت، برگزاری کلاس قرآن برای جوانان و نوجوانان و برگزاری مراسم اعیاد و وفیات معصومین (ع)خصوصا ایام محرم و صفر البته ایام محرم و صفر.

مسجد محمدرسول الله (ص)

مسجد محمدرسول الله (ص) که در شهرستان یولاتان در ۷۰ کیلومتری شهر مرو و ۲۵۰ کیلومتری مرز افغانستان قرار دارد مجوز این مسجد زمان گورباچف توسط محمد اسدالله اف پیرمرد ۷۰ ساله و علاقمند به مسائل دینی اخذ گردیده بود و در سال ۷۹ با حمایت جامعه المصطفی تجدید بنا گردید. در حال حاضر امور زیر در آن مسجد انجام می‌گیرد: اقامه نماز در سه نوبت، برگزاری کلاس قرآن برای جوانان و نوجوانان و برگزاری مراسم اعیاد و وفیات معصومین (ع).

مسجد امام علی (ع)

مسجد امام علی (ع) در شهر بایرامعلی واقع در ۳۰ کیلومتری شهر مرو، این مسجد به صورت حسینیه قبل از فروپاشی فعالیت داشته است این .مسجد دارای مجوز رسمی است. این مسجد یک بار دچار آتش سوزی شد ولی با حمایت مادی و معنوی دوباره به شکل بسیار جالب و دارای گنبد و مناره ساخته شد.

مکان های زیارتی ترکمنستان

مرو؛ قدمگاه امام رضا(ع)

مرو قدیم که میزبان قدوم پربرکت حضرت رضا(ع) در دوران ولایت‌عهدی ایشان بود، اکنون با دیواره‌هایی بجا مانده از آن زمان به محلی برای تجلی ارادت مردم منطقه به خاندان اهل بیت(ع) تبدیل شده است. از زمان ورود حضرت رضا(ع) یعنی در سال ۲۰۱ق تا زمان شهادت ایشان در سال ۲۰۳ ق، حوادث گوناگونی در پیرامون امام روی داد که مناظرها، گفت‌وگوهای امام و مامون، و همچنین ماجرای ولایت عهدی در طی این مدت بر اهمیت منطقه مرو در زمان حاضر به لحاظ جایگاهی که حضرت رضا(ع) در ۲ سال آخر عمرش داشته، افزوده است. اما متأسفانه به علت کوتاهی‌هایی که مسئولین فرهنگی کشور ترکمنستان در نگهداری شایسته از آثار بجامانده از آن دوران تاریخی داشته است، اکنون تنها دیواره‌هایی خرابه از آن ایام تنها به یادگار مانده است و دیگر نشانی از کاخ مامون و خانه ساده و محقر امام رضا (ع) چیز دیگری باقی نمانده است.

این درحالی است که طی چند سال اخیر و به علت پیگیری‌های مستمر رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در احیا قدمگاه مبارک حضرت رضا در مرو قدیم و ثبت این منطقه تاریخی در آثار یونسکو این منطقه رونق خاصی به لحاظ وجود حضور زائرین و مردم محلی به خود گرفته است. این منطقه تاریخی همواره مورد توجه سیل عظیمی از مردم منطقه خصوصا ساکنین نواحی همجوار بوده به‌طوری که مردم محل با آداب و رسوم خاص خود و با ارادتی که همواره نسبت به اهل بیت(ع) دارند از نقاط دور و نزدیک کشور ترکمنستان به زیارت و بازدید از محل زندگی امام رضا(ع) و دیگر اماکن تاریخی بجامانده از آن دوران تاریخی آمده و زیارت این منطقه را همسنگ زیارت آرامگاه امام رضا(ع) در مشهدمی‌دانند.

آرامگاه محمدبن زید در ترکمنستان

آرامگاه «محمدبن زید» که همان امامزاده «محمد بن محمد بن زید بن علی» در مرو قدیم ترکمنستان قرار دارد و محل مشهور بین زائران ترکمنستان و دوست‌داران و علاقمندان اهل بیت پیامبر اسلام (ص) می‏‌باشد.

محمدبن زید درحدود نیمه سال ۲۰۰هـ /۸۱۵ م/ روانه مرو شد و هنگامی که وی را به حضور مأمون رساندند از جوانی وی در شگفت ماند و به قول مؤلف مقاتل الطالبین دستور داد تا محمد را به خانه‌ای ببرند و فرش و خادمی برای او فرستاد. وی در آنجا تحت نظر بود و پس از گذشتن مدت کمی که برخی ۴۰ روز گفته‌اند، شربت زهری به اوخورانید و همان سبب شد که از دنیا برود.

مقبره محمد بن محمد بن زید بنایی کهن و فرسوده واقع درگوشه غربی شهر مرو واقع است. اما از اسلوب بنا و کتیبه‏‌های کوفی آن پیداست که در زمان سلجوقیان و بنا بر باور عمومی توسط سلطان سنجر ساخته شده و نزد مردم مرو و ترکمنستان محترم و پس از مزار خواجه یوسف همدانی و مقابر بریده و حکم غفاری گرامی‏‌ترین و پر زائرترین مزار منطقه مرو است.

آرامگاه خواجه یوسف همدانی

آرامگاه خواجه یوسف همدانی یکی از عرفای بزرگ ایرانی که مدتی در مرو سکونت داشته در این شهر قدیمی قرار دارد و هر روز ترکمن‌ها و توریست‌های زیادی از مناطق دور و نزدیک برای زیارت این عارف بزرگ ایرانی اسلامی به این منطقه سفر می‌کنند.خواجه یوسف همدانی در سال ۴۴۰ هجری قمری در روستای «بوزنجرد» همدان دیده به جهان گشود و شاگردان زیادی را در مرو در زمینه عرفان تربیت کرد که این شاگردان بعدها در گسترش این رشته در مناطق ترک‌زبان نقش اساسی ایفا کردند. خواجه یوسف همدانی در سال ۵۳۵ هجری قمری در مسیر بازگشت از هرات به مرو در منطقه «بادغیس» درگذشت که ابتدا در همان مکان دفن شد و بعدها یکی از شاگردانش پیکر وی را به مرو منتقل کرد و در محل کنونی به خاک سپرد.‪

خواجه یوسف همدانی که در نزد ترکمن‌ها به «خواجه یوسف بابا» نیز مشهور است مورد احترام ویژه مردم ترکمنستان قرار دارد و آنان هر روز با سفر به این منطقه در مسجد آرامگاه خواجه یوسف به راز و نیاز با خدای خویش می‏‌پردازند.

آرامگاه این عارف بزرگ ایرانی اسلامی هم‌‏اکنون در مجموعه بزرگی در مرو قدیم قرار دارد که شامل بناهایی نظیر برج، مکان‌های چله‌نشینی عرفا و مسجدی بزرگ است.

آرامگاه دو نفر از اصحاب پیامبر (ص)

بریده بن حصیب اسلمی و حکم ابن غفاری از اصحاب و یاران معروف پیامبر اکرم(ص) در سال ۶۲ هجری قمری در اطراف مرو وفات یافته و در شمال این منطقه تارخی دفن شده‌اند که به عبارت دیگر به علمداران دوقلو اسلام بین مردم مسلمان این مرز و بوم معروف هستند و یکی از مهمترین زیارتگاه‌های مرو قدیم می‏‌باشند.

بریده اسلمی و حکم ابن غفاری هنگام هجرت پیامبر اسلام (ص) در چندین جنگ شرکت داشته و در فتح مکه نیز یکی از پرچمداران سپاه اسلام بوده‌اند. گفته می‏‌شود که پیامبر اسلام(ص) به این ۲ صحابه مژده داده بود که در این مناطق در راه اسلام وفات خواهند کرد.

فرهنگ عزاداری و محرم در ترکمنستان

ایام محرم، به ویژه عاشورا از اهمیت خاصی نزد شیعیان ترکمنستان برخوردار است. اگر چه در دوران قبل از تسلط شوروی، در برخی از نقاط ترکمنستان عزاداری هایی به شیوه شیعیان انجام می شد، اما با روی کار آمدن کمونیست ها، عزاداران حسینی بیش از هفتاد سال نمی توانستند به صورت علنی مراسم محرم برپادارند. به همین دلیل این مراسم ها در منازل مسکونی به طور پنهانی برگزار می شد. با استقلال کشور ترکمنستان، شیعیان ایرانی، آذری و حتی افغانی مقیم ترکمنستان در کنار هم همراه با شیعیان ترکمنستانی در مساجد مربوط به شیعیان به عزاداری می پردازند. در حال حاضر در تمام نقاطی که شیعیان حضور دارند، حتی در بعضی مناطق که مسجد هم وجود ندارد، مردم در منازل جمع شدهو به عزاداری می پردازند. آنها مراسم خود را تا روز هفتم شهادت امام حسین(ع) به طور مرتب ادامه می دهند و پس از آن تا روز اربعین، هر شب جمعه به سوگواری می پردازند. شیعیان ترکمنستان، همه ساله در روز عاشورا با تجمع در مساجد این کشور نذری می دهند.

مساجد شیعیان ترکمنستان بویژه مسجد امام رضا (ع) واقع در شهر عشق آباد در ایام محرم به ویژه شب‌های تاسوعا و عاشورا، سومین و هفتمین شب شهادت امام حسین (ع) پر از جمعیت دوستدار اهل بیت از گویش‌های مختلف آذری، کردی، ترکمنی و فارسی است. این درحالی‌ست که عزاداران حسینی در ترکمنستان بیش از ۷۰ سال بود که نمی‌توانستند مراسم محرم را به صورت علنی برپا کنند به همین دلیل این مراسم در منازل آن هم به طور پنهانی برگزار می‌شد؛ اما با استقلال این کشور، زنان، مردان، کودکان و نوجوانان آذری، افغانی، ایرانی و ترکمن مقیم ترکمنستان در کنار هم در مساجد مربوط به شیعیان به عزاداری می‌پردازند.

مردم ترکمنستان همه ساله در روز عاشورا با تجمع در مساجد این کشور نذری می‌دهند و آیاتی از قرآن کریم به ویژه سوره یاسین را تلاوت می‌کنند. ترکمن‌ها ثواب قرائت قرآن را به روح دو نواده پیامبر اسلام(ص)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) نثار می‌کنند. مردم ترکمنستان به دو نواده پیامبر علاقه زیادی دارند و یزید را مظهر فسق و فجور می‌دانند.

در آیین‌های عزاداری شیعیان ترکمنستان که به طور گسترده در مساجد در سراسر این کشور برگزار می‌شود، تعداد زیادی از ترکمن‌ها در کنار آذری‌ها، افغان‌ها، ترکمن‌ها و ایرانی‌های مقیم این کشور شرکت می‌کنند. شلوغی مساجد شیعیان در ترکمنستان در شب‌های یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ماه محرم بیش از شب‌های دیگر است.

در روستای «باقر» در حومه عشق آباد پایتخت ترکمنستان پرچم‌ها و بیرق‌های سیاه به نماد عزا، سبز به رنگ ماندگاری این قیام و قرمز به سرخی خون شهدای دشت نینوا به حرکت درمی آید. برخی از دوستداران اهل بیت (ع) در روستای باقر عشق آباد با گردآمدن در کنار این پرچم‌ها که به نام‌های نظیر «یا حسین (ع)» و «یا عباس» مزین شده است، بر مظلومیت امام حسین (ع) و یارانش اشک ماتم می‌ریزند.