رفتن به سفر حج، بر هر مسلمان فقط یک بار واجب است. عقل، بلوغ و استطاعت، شروط وجوب حج‌اند. حج واجب بر سه گونه است: قِران، اِفراد و تَمَتُّع که در سه ماه شوال، ذی قعده و ذی حجه انجام می‌شوند. از زمانی که فرد مکلف احرام می‌بندد، برخی از کارها بر او حرام و انجام دادن مناسک بر او واجب می‌شود. مناسک حج عبارت‌اند از احرام، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر، رفتن به سرزمین منا، رمی جمرات، سعی بین صفا و مروه، طواف نساء و نماز طواف نساء، طواف زیارت، نماز طواف و قربانی.

مراسم حج بزرگترین اجتماع مسلمانان است. گروه‌هایی از همه فرقه‌های اسلامی در ایام حج در مکه گرد هم می‌آیند.

معنای لغوی و اصطلاحی

معنای واژه عربی حَجّ یا حِجّ، «دلیل و برهان آوردن» و «قصد انجام دادن کاری مهم» ذکر شده است. مراد از حج در متون و منابع اسلامی، رفتن به بیت‌اللّه‌الحرام به‌منظور به جا آوردن اعمال و عباداتی ویژه در زمانی خاص است. اصطلاح فقهی حج بر مجموعه اعمالی دلالت دارد که در مکانهایی خاص در مکه انجام می‌شوند. به مجموع کارهای عبادی آیین حج، مَناسِک حج می‌گویند. کلمه مناسک (جمع مَنْسَک) به معنای مکان یا زمان عبادت، عبادت کردن و محل ذبح است و منظور از آن همه کارهایی است که حج‌گزار در مکه انجام می‌دهد.

حج در قرآن

در قرآن آیات متعددی درباره حج آمده و حج، تکلیفِ اشخاص مستطیع و از شعائر بزرگ و شایسته تعظیم به‌شمار رفته است. بنابر آیه ۲۷ سوره حج، حضرت ابراهیم(ع) مأمور شد که حکم حج را به مردم ابلاغ کند. قرآن حج را عبادتی معرفی کرده که زمانی معین دارد و هلال، نشانه حلول ماه جدید و فرا رسیدن موسم آن است. همچنین در قرآن به معین بودن ماه‌های برگزاری حج تصریح شده است. بر این اساس، رسم جاهلی تغییر ماه‌های حرام و جلو انداختن یا تأخیر اجرای مناسک حج مردود اعلام گردیده است.

در آیات متعدد دیگری به مناسک و احکام فقهی و اخلاقی حج پرداخته شده است، از جمله تشریع حج تمتع برای غیر اهالی مکه و مجاوران حرم، وقوف در مشعر الحرام و عرفات همراه با آداب آن، احکام مربوط به قربانی کردن و شکار کردن (صید) در مناسک حج، وجوب طواف خانه خدا و سعی میان صفا و مروه، جایز نبودن تراشیدن موی سر پیش از انجام قربانی، جواز کسب و تجارت در حج، برخی کارهای ممنوع یا مذموم در هنگام مراسم حج، مانند مجادله و مباشرت با همسر  و مخالفت با برخی سنّتهای ناپسند جاهلی در اعمال حج.

حج در احادیث

در دو کتاب وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل بیش از ۹۱۵۰ حدیث درباره جایگاه و احکام حج وجود دارد که نشان دهنده اهمیت آن در دین اسلام و فراوانی احکام و پیچیدگی‌های آن است. حج در روایات، برتر از روزه و جهاد، بلکه هر عبادتی جز نماز شمرده شده است. در مناسک حج اسرار و فواید بی‌شماری نهفته است. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «حج‌گزار مهمان خدا است؛ اگر بخواهد به او عطا می‌کند و اگر بخواهد اجابتش می‌نماید و اگر حاجی شفاعت کسی را نزد او نماید می‌پذیرد و اگر از خواستن ساکت شود، خود آغاز به عطا می‌کند» در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است: «آن گاه که حاجیان در مِنا استقرار می‌یابند، منادی از جانب خدا ندا می‌دهد: اگر خواستار خشنودی من هستید، من راضی شدم»

در احادیث، حج از ارکان دین اسلام و از برترین کارها و باارزش‌ترین واجبات به‌شمار رفته است. حضرت علی(ع) حج را جهاد ناتوانان نامیده و در وصیت خود، کمترین دستاورد آن را آمرزش گناهان دانسته است. ادا نکردن یا به تأخیر انداختن حج واجب در احادیث به شدت نکوهش و موجب بروز آثار و تبعات منفی دنیوی و اخروی اعلام شده است. حج در احادیث چنان اهمیتی دارد که بر زمامدار مسلمانان فرض شده که اگر مردم فریضه حج را ترک کردند آنان را به انجام دادن آن وادارد و در صورت نیاز، هزینه سفر را از بیت المال تأمین کند.

حکمت تشریع

احادیث متعددی به حکمت تشریع حج پرداخته‌اند. امام علی(ع) در موارد گوناگون، شماری از این حکمتها را یاد کرده است، از جمله تواضع مسلمانان در برابر عظمت و عزت خداوند، رهایی از تکبر، آزمایشی بزرگ برای تحمل سختیها، نزدیکی مسلمانان به یکدیگر، فراهم شدن اسباب تقرب به خداوند و رحمت الهی. حضرت فاطمه(س) حج را عامل استوار ساختن دین شمرده است.امام صادق(ع) گرد آمدن مسلمانان از نقاط مختلف جهان، آشنا شدن آنان با یکدیگر، بهره بردن از منافع گوناگون تجاری و فراگیری معارف و احادیث رسول اکرم(ص) را از حکمتهای حج خوانده است.امام رضا(ع) وارد شدن به مهمان‌سرای خداوند و توبه از گناهان گذشته، بازداشتن بدن از پیروی خواستها و لذایذ نفسانی، دورشدن از سنگدلی و ناامیدی، برآورده شدن نیازهای مردم، بهره‌مندی انسانها از منافع اقتصادی حج و آشنایی مردم با دین را از حکمتهای حج برشمرده است.

آداب سفر

توصیه‌های متعددی از رسول اکرم(ص) و امامان شیعه درباره آداب سفر حج نقل شده است، از جمله: پشیمانی و توبه از گناهان گذشته، داشتن زهدی که از گناه باز دارد و حلمی که موجب چیرگی بر خشم گردد، خوش‌خلقی با همسفران، گشاده‌دستی در هزینه کردن برای مخارج سفر حج و پرهیز از چانه‌زنی در خرید آن، سخن نیکو گفتن در طول سفر، احتراز از لغو و بیهوده‌گویی، و اطعام مستحقان.در احادیث، پاداش حج و غفران الهی منوط به ادای آن با اخلاص و به دور از هرگونه ریا و خودنمایی قلمداد شده است.

اقسام حج

حج بر سه قسم است: حج تمتّع، حج قِران و حج اِفراد.

حج تمتّع وظیفه کسانی است که در فاصله شانزده یا دوازده فرسخی مکه یا دورتر بنابر اختلاف اقوال در مسئله سکونت دارند.

حج قران و افراد وظیفه اهالی مکه و نیز کسانی است که فاصله محلّ سکونت آنان تا مکه کمتر از مسافت یاد شده است.

مناسک حج

اعمال و مناسک حج بر اساس ترتیب زمانی عبارتند از:

احرام بستن

وقوف در عرفات

وقوف در مشعرالحرام (مُزدلفه)

بیتوته در سرزمین منا در شب‌های یازدهم و دوازدهم و برای برخی سیزدهم و انجام اعمال زیر:

رمی جمرات سه گانه در روزهای یاد شده.

قربانی در منا که در حج تمتع، واجب و در حج قِران و افراد مستحب است.

حلق یا تقصیر

طواف زیارت

نماز طواف زیارت

سعی بین صفا و مروه

طواف نساء

نماز طواف نساء

در حج تمتع لازم است عمره تمتع پیش از حج انجام شود.

اعمال مکه (پنج عمل آخر) را می‌توان با حفظ شرایطی پس از حلق یا تقصیر روز دهم نیز انجام داد.

مستحبات مربوط به مناسک حج

هر یک از مناسک حج آداب و مستحباتی دارد. در کتابهای فقهی، برای احرام، وارد شدن به مسجدالحرام، طواف، نماز طواف، سعی صفا و مروه، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر الحرام، رمی جمرات، قربانی، سرزمین منا و خود شهر مکه آدابی نقل شده است.

مستحبات پس از اتمام مناسک

بازگشت به مکه از مِنا برای طواف وداع

خواندن شش رکعت نماز در مسجد خیف در مدت اقامت در منا

فرود آمدن در وادی مُحَصَّب (ابطح) و به پشت دراز کشیدن، هنگام کوچ از منا در روز سیزدهم ذیحجه

داخل شدن در کعبه بدون کفش، به ویژه برای کسی که نخستین بار حج می‌گزارد و غسل و دعا کردن هنگام دخول و نیز خواندن دو رکعت نماز بین دو ستون بر سنگ سرخ، همچنین چهار گوشه بیت، در هر گوشه دو رکعت و سپس خواندن دعای مأثور و استلام ارکان کعبه، به ویژه رکن یمانی

طواف کردن برای خویشان و همشهریان و سپس طواف وداع و دست کشیدن بر چهار رکن کعبه و مُستَجار و دعا کردن به آنچه می‌خواهد و آمدن نزد چاه زمزم و نوشیدن از آب آن و خواندن دعای مأثور هنگام خارج شدن؛به سجده رفتن و رو به قبله قرار گرفتن و دعا کردن قبل از ترک مسجد الحرام؛

خروج از مسجد از باب حنّاطین؛

عزم بازگشت به مکه برای حج در سالهای بعد؛

بنابر تصریح برخی، حضور در محلّ ولادت رسول خدا(ص) و نیز منزل حضرت خدیجه (مولد حضرت زهرا) علیهما السّلام و زیارت قبر ایشان در قبرستان حُجُون؛

رفتن به مسجد اَرْقَم

صعود به غار حِرا و غار ثور.

حج مستحب

کسی که شرایط حج واجب را ندارد، مستحب است که به سفر حج برود. کسانی هم که حج واجب را به‌جا آورده‌اند، به تکرار حج توصیه شده‌اند. ترک کردن حج به مدت پنج سال متوالی مکروه و حج‌گزاردن به نیت دیگران، چه زندگان و چه مردگان، به‌ویژه معصومان(ع) مستحب به‌شمار رفته است.

فوت شدن حج

کسی که حجش فوت شده با انجام دادن عمره مفرده از احرام خارج می‌شود. در اینکه در این صورت لازم است برای عمره نیت کند یا نیازی نیست، بلکه عمل او به صورت خودکار تبدیل به عُمره می‌شود، اختلاف است. در صورت واجب بودن حج بر چنین شخصی، سال دیگر باید آن را به جا آورد. در صورت مستحب بودن، به جا آوردن آن در آینده استحباب دارد.

کسی که حجش فوت شده، مستحب است تا پایان ایام تشریق در منا بماند و اعمال عمره مفرده را پس از این ایام انجام دهد.

رویدادهای مهم

کشتار حجاج در سال ۱۳۶۶ شمسی

در طول تاریخ، گاه حج‌گزاران در مسیر حج یا در حرمین شریفین، متحمل خسارات جانی و مالی بسیار شده‌اند. از جمله، در روز نهم مردادماه ۱۳۶۶ شمسی برابر با ششم ذی‌حجّه سال ۱۴۰۷ق.، صدها زائر ایرانی و تعدادی از زائران دیگر کشورهای اسلامی در مکه معظّمه و خانه خدا، در حال انجام برائت از مشرکین به دست ماموران دولت عربستان سعودی مورد تهاجم قرار گرفته و به قتل رسیدند.

حادثه منا در سال ۱۳۹۴

'فاجعه منا، مرگبارترین حادثه در حج تمتع بود که در دوم مهر ۱۳۹۴ برابر با روز عید قربان، به کشته شدن حدود ۷۴۷۷ تن از حاجیان انجامید. مقام معظم رهبری ، در اولین واکنش‌ها به فاجعه منا، با اعلام سه روز عزای عمومی، مدیریت غلط و اقدامات ناشایسته دولت عربستان سعودی را عامل این فاجعه دانست.به دنبال این حادثه و عدم توافق طرف ایرانی و عربستانی، اعزام حجاج ایرانی برای سال ۱۳۹۵ لغو شد.