پیشینه تشیع

رسول اکرم(ص)، پیش از فتح مکه علاء بن الحضرمی را به عنوان سفیر خود به بحرین فرستاد. او منذر بن ساوی، حاکم بحرین، را به اسلام دعوت کرد. وی اسلام را پذیرفت و مردم بحرین نیز مسلمان شدند.

با رحلت پیامبر(ص)، بخشی از آنان مرتد شدند. این بار علاء بن حضرمی به این منطقه حمله کرد و با اینکه عده‌ای در برابر او مقاومت کردند، سرانجام تمام بحرین فتح شد و اسلام دوباره در این منطقه حاکم شد. آغاز ظهور تشیع در بحرین نیز به عصر پیامبر(ص) برمی گردد. ایشان ابان بن سعید بن العاص را که از علاقه‌مندان حضرت علی(ع) بود، برای مأموریت به آنجا اعزام کردند. شاید یکی از دلایل رشد تشیع در بحرین در آن مقطع، این باشد که بسیاری از ساکنان بحرین از بنی عبد القیس بودند و برخی از بزرگان بنی عبدالقیس نیز از شیعیان حضرت علی(ع) بودند. یکی از این بزرگان صعصعه بن صوحان است. وی که در جنگ صفین فرماندهی عبد القیس را بر عهده داشت . در دوره معاویه به بحرین تبعید شد و در همانجا درگذشت.

حکومت‌های شیعی

هر چند پس از عمر بن عبدالله ابی سلمه که در زمان حکومت حضرت علی(ع) حاکم بحرین بود، تا سال‌ها حاکمی شیعی بر بحرین حکومت نکرد اما شیعیان در بحرین جمعیت قابل توجهی داشتند و همین امر سبب شد که در قرن‌های بعد سلسله حکومت‌های شیعی در بحرین به قدرت برسد. برخی از این دولت‌های شیعی عبارتند از:

دولت قرامطه (۲۸۶-۴۶۶ ه‍.ق) :  حاکمان این دولت هر چند از شیعیان اسماعیلیه مذهب بودند اما در شمار دولت‌های شیعی به شمار می‌آیند.

دولت عیونی (۴۶۶-۶۴۲ ه‍.ق.):  دوران ۱۷۵ ساله حکومت عیونی، دوران غلبه مطلق تشیع در بحرین بود. تاجایی که یاقوت در قرن ششم در کتاب معجم البلدان، ذیل مدخل عمان تصریح می‌کند که تمامی ساکنان بحرین شیعه هستند و اگر غیر شیعی یافت شود غریبه است.

دولت عصفوری (۶۴۲-۷۰۰ ه‍.ق.)

دولت جروانی (۷۰۰-۸۲۰ ه‍.ق.)

دولت جبری (۸۲۰-۹۶۹ ه‍.ق)

پس از آن، بحرین مدتی به اشغال نیروهای خارجی در آمد تا این که در سال ۱۰۳۵ ه‍.ق.، شاه عباس صفوی بحرین را از اشغال آزاد کرد و دوباره حاکمیت بحرین در اختیار حاکمان محلی شیعه قرار گرفت. بعدهادوباره بحرین برای مدتی به دست خوارج اشغال شد که این بار نادرشاه آنجا را از آزاد نمود و در نهایت حکومت به خاندان آل خلیفه سنی رسید. این خاندان تاکنون بر بحرین حکومت دارند..

عالمان شیعی

در طول تاریخ عالمان بسیاری از بحرین برخاسته اند. برخی از این عالمان عبارتند از:

نصر بن نصیر بحرانی - قرن  اول - از راویان حدیث

محمد بن سهل بحرانی- قرن  دوم- از راویان حدیث

شیخ احمد بن سعادة -  رساله‌ای در علم نگاشته است که آن را خواجه نصیر الدین طوسی شرح کرده است.

شیخ علی بن سلیمان - او تألیفاتی فلسفی داشته است.

ابن میثم بحرانی-   شاگرد شیخ علی بن سلیمان و شیخ اجازه علامه حلی و سید ابن طاووس بوده است. مشهورترین اثر وی شرح نهج البلاغه است.

شیخ احمد بن متوج - وی در زمان خود شیخ امامیه بوده است.

شیخ مفلح بن حسن صیمری - صاحب کتاب غایه المرام فی شرح شرائع الاسلام. قبر وی در روستای سلم آباد بحرین است.

سید حسین غریفی - کتاب وی با نام الغنیه فی مهمات الدین عن تقلید المجتهدین در نوع خود بی‌نظیر است.

سید ماجد صادقی - وی پایه گذار تفکر اخباری گری در شیراز بود و بسیاری از عالمان اخباری شاگرد او بودند. ملا محسن فیض کاشانی نیز شاگرد وی بوده است.

علی بن محمد بن عبدالله بحرینی -  به دستور شاه سلیمان کتابی به نام منار السعادات فی اصول الاعتقادات نوشت که شاه دستور داد آن را به فارسی ترجمه کنند.

شیخ محمد بحرانی - در دوران صفویه، وی نخستین عالمی بود که در بحرین نماز جمعه را اقامه کرد.

شیخ علی بحرانی -  وی شاگرد شیخ بهایی بوده است و پس از رسیدن به درجه اجتهاد به بحرین بازگشت و ریاست شیعیان بحرین بدو رسید. وی تألیفات بسیاری در ابواب مختلف فقهی دارد.

شیخ عبدالله بن نورالدین بحرانی - وی مجموعه عظیمی را تدوین کرد که تعداد مجلدات آن بیش از بحارالانوار است

شیخ جعفر بحرانی - وی استاد سید نعمت الله جزایری و سید علی صدر شارح صحیفه سجادیه است. وی پس از تحصیل علوم دینی در شیراز و برگزاری جلسات درس در آن شهر، به حیدرآباد هند سفر کرد و در آنجا سکونت گزید و مرجع شیعیان آن بلاد گردید.

شیخ محمد بن ماجد بحرانی - وی شیخ الاسلام بحرین در اواخر دوره صفوی بوده است.

سید هاشم بحرانی- وی پس از شیخ محمد بن ماجد، شیخ الاسلام بحرین شد. مهم‌ترین تصنیف وی البرهان فی تفسیر القرآن است.

شیخ سلیمان ماحوزی - وی در اواخر دوره صفوی می‌زیسته و کتب بسیاری را در علوم گوناگون اسلامی تألیف کرده است. وی کتاب الاربعین خود را به شاه سلطان حسین صفوی اهدا نمود.

شیخ عبدالله سماهیجی - از عالمان اخباری وی مدتی شیخ الاسلام اصفهان بود و در بهبهان سکونت گزید و درهمان جا درگذشت.

شیخ یوسف بحرانی - وی تمایلات اخباری داشت و از وی تألیفاتی مانند الحدائق الناضره، الدرر النجفیه، لؤلؤۀ البحرین بر جای مانده است.

تشیع در دوران معاصر (وضعیت عمومی شیعیان)

بهترین مناطق شیعه نشین، جد، حفص و سنابس ذکر شده است. شیعیان بحرین بیشتر روستا نشین هستند. بیشتر این شیعیان دور از مناطق شهری و در فقر به سر می‌برند و جز عدۀ معدودی که توانسته اند با در اختیار گرفتن برخی از جایگاه‌‌های دولتی به وضعیت مطلوبی از نظر اقتصادی دست یابند، بقیه در وضعیت نابسامانی به سر می‌برند. اکثر شیعیان به طور سنتی به ماهیگیری و کشاورزی مشغولند و در نواحی ساحلی و دورافتاده زندگی می‌کنند . تنها در دهه های اخیر عده ای از آنان در منامه و المحرق و تأسیسات نفتی سیترا و الاولی به صفوف کارگری پیوسته‌اند.

جایگاه شیعیان در ارکان حکومت بحرین:

در نظام سیاسی ـ اجتماعی و ارکان حکومتی بحرین، شیعیان در پایین‌ترین مرتبه قرار دارند. خانواده حاکم الخلیفه بالاترین رتبه را دارد و پس از آن، به ترتیب قبایل سنی، تجار، تکنوکرات‌ها، شیعیان ایرانی و در آخر شیعیان بومی بحرین قرار دارند.

تشکّل های عمده شیعی در بحرین

جمعیة الوفاق الوطنی الاسلامیه :   این حزب، برجسته‌ترین حزب سیاسی شیعه در بحرین است. بنیانگذاران آن یکصد تن از علمای شیعه بحرین بودند. افرادی نظیر دکتر سعید شهابی (مقیم لندن)، شیخ علی سلمان، شیخ عبدالامیر الجمری، استاد عبدالوهاب حسین و استاد حسن المشیمع از جملۀ این علما هستند. شیخ علی سلمان، رئیس این جمعیت سال‌ها در ایران بسر برده است. وی مدتی در لندن در تبعید بود و در فوریه ۲۰۰۱به بحرین بازگشت.

جمعیة التوعیه :  این تشکل در سال ۲۰۰۵ بوسیله یک هیئت مؤسس ۳۸ نفری از جمله شیخ عیسی قاسم، سید عبدالله الغریفی و شیخ عبدالامیر الجمری ایجاد شد. در حال حاضر این جمعیت با نظارت علمای برجسته بحرین اداره می‌شود. مدیر فعلی آن شیخ باقر حسن علی الحواج است. این جمعیت بیشتر به فعالیت‌های فرهنگی می‌پردازد.

الجبهة الاسلامیة لتحریر البحرین:  این تشکل در سال ۱۹۷۹ میلادی به رهبری سید هادی مدرسی به وجود آمد.[۵۵] این تشکل از سال ۱۹۹۰ به بعد به تدریج خود را با دیگر مخالفان و جریان اصلی سیاست در این کشور وفق داد و به اهداف و اصول دموکراتیکی گرایش پیدا کرده است.[۵۶] ریاست این تشکل با شیخ محمد علی محفوظ بوده است.

حرکه الخلایا الثوریه :  این جنبش از جمله حرکت‌های سری و زیرزمینی شیعی بحرین است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تحت تأثیر آن در بحرین تشکیل شد. در ژانویه ۱۹۸۱ حکومت بحرین یکی از عالمان شیعی به نام شیخ ناصر الحداد را به همراه بیست نفر از جوانان بحرینی به اتهام اقدام علیه امنیت ملی بازداشت کرد.

حزب الله بحرین:  از سال ۱۹۸۷ به بعد دولت بحرین بارها اعلام کرده است که گروهی به نام حزب الله بحرین خواهان سرنگونی حکومت آن کشور هستند. اما به نظر می‌رسد که چنین تشکلی وجود خارجی نداشته باشد. در گزارش سازمان دیده بان حقوق بشر در سال ۱۹۹۷ آمده است: «‌هیچ گروه مخالف بحرینی با نام حزب الله شناخته نشد. این اصطلاحی است که صرفاً از سوی حکومت برای اشاره به طیف نیروهای شیعه مخالف استفاده می‌شود.‌»

حرکة انصار الشهداء الاسلامیه:  این حرکت مخفی و سری بوده، در اوایل دهه ۱۹۷۰ و تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران به وجود آمد. رهبری این تشکل بر عهده شیخ جمال علی العصفور بود. این گروه را نیز دولت کشف کرد. شیخ عصفور در سال ۱۹۸۰ دستگیر شد و تا سال ۱۹۸۱ در بازداشت به سر می‌برد که در همین سال و در بازداشت، ظاهراً بر اثر مسمومیت درگذشت.

جمعیة العمل الاسلامی:  برخی از اعضای الجبهه الاسلامیه لتحریر البحرین در سال ۲۰۰۱ این تشکل را به وجود آوردند.[۶۲] دادگاه بحرین در سال ۲۰۱۲ حکم به انحلال این تشکل داد. رهبری این تشکل را شیخ محمد علی محفوظ به عهده دارد. وی در سال ۲۰۱۱ توسط حکومت آل خلیفه دستگیر و بر اساس حکم دادگاه به ده سال زندان محکوم شد. وی هم اکنون در زندان است.

جمعیة الاخاء :  سازمان «‌الاخاء‌» شیعیان ایرانی الاصل بحرین را گرد هم می‌آورد. این جمعیت بنابر اساسنامه، خود را تابع قوانین حکومت بحرین می‌داند. با این حال در سال‌های اخیر با گروه‌های شیعی مخالف با حکومت ارتباط داشته است. ریاست این تشکل با موسی غلوم الانصاری است.

شیعیان بحرینی با اینکه در گروه‌های مختلف سازمان یافته‌اند اما در مسائل اساسی مثل اصلاحات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و پایان تبعیض با یکدیگر همکاری نزدیک دارند. حزب الرساله، جمعیة اهل البیت و گروه جماعة الاسلامیه از دیگر تشکل‌های شیعه بحرینی هستند.

انتقادات شیعیان بحرینی از حکومت

• عدم تمایل حکومت به شنیدن اعتراضات شیعی یا مذاکره با ایشان
• نبود امکان حضور مؤثر شیعیان در عرصه ارکان حکومتی:  آل خلیفه سیاست حذف شیعیان را از تشکیلات اداری و قضایی بحرین تعقیب می‌کند. هم اکنون میزان اشتغال شیعیان در برخی از بخش‌های دولتی به کمتر از ۱% و تعداد کل قضات شیعی به ۷ نفر کاهش یافته است.
• تبعیض: عمده بیکاران و فقرای بحرین را شیعیان تشکیل می‌دهند. این تبعیضات تا بدان جا کشیده شده که حکومت در قراردادهای بزرگ با شرکت‌های خارجی، با آن‌ها شرط کرده است کارگر و رانندۀ شیعه استخدام نکنند. بر اساس همین سیاست حکومت آل خلیفه با کاستن از تعداد کادر پزشکی شیعه در مراکز بهداشتی و درمانی به دنبال استفاده از کادر پزشکی اردنی به جای شیعیان است.
• تعداد زیاد زندانیان سیاسی شیعه: رهبران شیعی معتقدند در طول سال‌های گذشته هزاران نفر از شیعیان در زندان‌های آل خلیفه بوده‌اند و برخی از آن‌ها نیز در زندان‌ها به شهادت رسیدند.

آزار و اذیت جوامع شیعی و افراد شیعه؛

پلیس‌ به صورتی اهانت آمیز، گستاخانه و با خشونت‌های فیزیکی با شیعیان رفتار می‌کند. آنان مرتب به خانه‌های شیعیان حمله کرده، آن‌ها را زیر و رو می‌کنند، سکنۀ آن‌ها را کتک می‌زنند و به تمسخر می‌گیرند؛ به زنان شیعه اهانت می‌کنند و در مجموع وضعیتی آکنده از ناامنی، ترس و خشونت برای شیعیان پدید می‌آورند. حکومت آل خلیفه از اتباع کشورهای دیگر نیز برای مقابله با شیعیان استفاده می‌کند. آل خلیفه از سودان درخواست نیرو برای مقابله با شیعیان کرده است. هم چنین از آوارگان سوری نیز خواسته است در مقابل دریافت تابعیت بحرینی به عضویت پلیس این کشور در بیایند. نیروهایی از پاکستان نیز در خدمت آل خلیفه هستند.

وجود دادگاه‌های امنیتی ویژه شیعیان؛

این دادگاه‌ها بر اساس متمم قانون کیفری تأسیس شده‌اند و قوۀ قضائیه را نمی‌توان مستقل قلمداد کرد. به گفته یک حقوقدان سنی بحرینی، در حال حاضر تقریباً ۲۰۰۰ شیعه بحرینی بدون هر گونه محاکمه‌ای در حبس به سر می‌برند.

رویکرد یک جانبه حکومت در مورد تحصیلات دانشگاهی؛

بسیاری از شیعیان که جزو ده درصد برتر کلاسشان هستند به دانشگاه راه نمی‌یابند درحالی که سنی‌ها با صلاحیت کمتر وارد دانشگاه می‌شوند.[۷۵] برخی از دانشجویان شیعه که به تحصیل مشغول بودند ازادامه تحصیل محروم شده‌اند و گروهی از آنان زندانی هستند. در میان زندانیان، دانش آموزان نیز هستند. پیش از آغاز سال تحصیلی جدید، بیش از یکصد دانش آموز در زندان بودند که که کوچکترین آنها سلمان مهدی سلمان، ۱۳ سال سن دارد.

خیزش ۱۴ فوریه

مجموع رفتارهای دولت آل خلیفه سبب شد که در فعالان شیعی روز ۱۴ فوریه سال ۲۰۱۱ را به نام روز خشم اعلام کنند و از مردم بخواهند در این روز به رفتار آل خلیفه اعتراض کنند. دولت آل خلیفه با مردم برخورد کرد و از آن موقع به بعد موج گسترده‌ای از اقدامات آل خلیفه علیه شیعیان اعم از بازداشت زنان و مردان و کودکان و شکنجه آنان، تخریب مساجد و قبرستان‌های شیعیان و... در دستور کار دولت آل خلیفه قرار گرفته است.

علمای مطرح شیعه بحرین

شیخ عبدالامیر الجمری :  وی نقش بسیار مهمی در قیام شیعیان بحرین در دهه نود داشت و بارها به جرم فعالیت سیاسی به زندان افتاد. این عالم مبارز در سال ۲۰۰۶ از دنیا رفت. شیخ علی سلمان دبیر کل جمعیت الوفاق معتقد است که شیخ عبدالامیر الجمری روح انقلاب را در کالبد ملت دمید.

شیخ عیسی احمد قاسم:  وی متولد ۱۹۴۰ میلادی و تحصیل کردۀ نجف و قم است. او در سال ۲۰۰۱ میلادی به بحرین بازگشت و طی مدت اقامتش در بحرین به تدبیر امور شیعیان، فعالیت‌های دینی و اقامه نماز جمعه پرداخته است. ایشان ریاست شورای علمای بحرین را نیز بر عهده داشته و در اعتراضات سال‌های اخیر شیعیان، به نوعی عهده‌دار رهبری آنها بوده است و به همین خاطر نیروهای حکومت آل خلیفه در سال ۲۰۱۳ به منزل وی یورش بردند. همایش ««مسیح بحرین»» با هدف تقدیر از وی در ۳۱ فروردین ۱۳۹۳ در دانشگاه امیر کبیر برگزار گردید. جامعة المصطفی العالمیه نیز در ۹ دی ۱۳۹۴ چهارمین دوره جایزه جهانی المصطفی را با موضوع نکوداشت «آیت‌الله شیخ عیسی قاسم»، با حضور شماری از عالمان جهان اسلام در تهران برگزار کرد. در این مراسم از ۴۵ جلد از آثار آیت‌الله شیخ عیسی قاسم رونمایی گردید و لوح تقدیر و جایزه جهانی المصطفی به نماینده وی داده شد. رژیم آل خلیفه در تاریخ ۳۱ خرداد ۱۳۹۵ از وی سلب تابعیت بحرینی کرد. این اقدام، واکنش‌هایی در داخل بحرین و در سطح بین‌الملل به دنبال داشت.

سید عبدالله غریفی:  وی که از علمای تبعید شده بحرین است، در نجف تحصیل کرده و به دلیل فعالیت‌های سیاسی، حکومت بحرین وی را به دبی تبعید کرد. او چند سال پیش به بحرین بازگشت.

شیخ محمد صنقور:  وی در ایران تحصیل کرده است و هم اکنون در بحرین زندگی می‌کند. وی که از اعضای برجسته شورای علمای شیعه به شمار می‌رد، عمده فعالیت هایش در امور حوزوی و قرانی است.

شیخ حسین نجاتی:  وی از علمای شیعه غیر عرب بحرین است که اعراب شیعه به وی احترام فراوان می‌گذارند. او نمایندگی آیت الله سیستانی را به عهده دارد. حکومت بحرین در سال ۲۰۱۲ میلادی از وی و ۳۱ نفر دیگر به دلیل تهدید امنیت ملی بحرین سلب تابعیت کرد. با این حال وی در بحرین ماند تا اینکه روز سه شنبه ۲۷ فروردین ۱۳۹۳ دولت بحرین به وی اطلاع داد که باید ظرف ۴۸ ساعت بحرین را ترک کند و در غیر این صورت خانواده‌اش در معرض آزار و اذیت قرار خواهند گرفت. این تهدید آل خلیفه مورد اعتراض علمای جبل عامل قرار گرفت. وی سرانجام در تاریخ ۳ اردیبهشت ۱۳۹۳ مجبور شد بحرین را ترک کند و به بیروت برود.

شیخ محمد سند:  علمای شیعه بحرین تشکلی تحت عنوان المجلس الاسلامی العلمایی دارند که سید مجید مشعل رئیس آن است. در این تشکّل حدود هفتاد نفر از علمای شیعه حضور دارند. برخی از شخصیت‌های مطرح در این تشکّل عبارتند از : شیخ عادل الشعله، شیخ باقر الحواج، شیخ علی سلمان. دادگاه بحرین در اوایل بهمن ماه سال ۱۳۹۲ شمسی و در پی شکایت وزارت دادگستری این کشور، حکم به انحلال و مصادره اموال این تشکل داد. این حکم با مخالفت گروه‌های شیعی مواجه شد.

برخی از علمای شیعه با حکومت همکاری می‌کنند که یکی از آنان شیخ محسن آل عصفور است.