قلمرو هنر اسلامی ، محدوده ای وسیع از آفریقای شمالی، آسیای مرکزی و هند تا اروپای شرقی و اسپانیا را دربر می گیرد، اما تشخیص هنر اسلامی  که از 622 میلادی تا زمانه امروز را شامل می شود، به رغم پراکندگی و تنوع گسترده فرهنگ های بومی، برای ما ناممکن نیست.

گویی ویژگی هایی خاص در تمامی این دوران پر فراز و نشیب، به صورت امری ثابت در تمامی هنرهای بصری و تجسمی حضور دارند که این کشورهای پهناور را به هم پیوند می دهند.

از سویی دیگر تعدد دودمان هایی که بر این قلمروها حکمرانی کرده اند، بیشتر مورخین سرشناس را مبهوت و گیج می کند و تناوب جنگ ها، شورش ها، تهاجمات و ستیزه های شهری این نظر را تقویت می کند که تنها چیزی که در زندگی هنرمندان و حامیان هنری آن ها وجود نداشته، صلح و صفا بوده است.

اما به رغم این آشفتگیِ ظاهری و حتی در دوره هایی که فروپاشی های سیاسی رخ داده، هنرمندان آثار بسیار عالی و طرح های تزئینی بدیعی خلق کرده اند که به طرز بی نظیری سراسر پر از تزئین و نقوش خیره کننده اند.

اما مهمترین ویژگی های بصری در هنرهای اسلامی که تقریبا در تمامی دوران های حکومت اسلام به صورت امری ثابت تکرار شده عبارتند از:

1. سطوح پر از تزئین

اولین ویژگی هنرهای اسلامی که در نگاه نخست جلوه می کند، عدم حضور بخشی خالی از تزئین در اثر هنری است.

به طرز باورنکردنی گویی هنرمند اسلامی وحشتی از تهی بودن صفحه داشته و در نتیجه از هر سطح بدون تزئینی دوری جسته است. در هنر اسلامی، سطوح مختلف جدای از موضوعات گوناگون اساسا پوشیده از تزئیناتی است که اغلب در مقیاس های کوچک و به صورت ترکیبی از انواع مختلف تزئینات هستند.

برخی مفسرین هنر اسلامی این سطوح پر تزئین را نتیجه منع تصویرگری  انسانی و حیوانی می دانند که به رغم وجود آیه ای مشخص در کتاب مقدس قرآن، در تمام تاریخ هنر اسلامی رایج و مرسوم بوده است.

2. وجود عنصر خط و خوشنویسی عربی

مسئله بعدی که تقریبا در تمامی هنرهای اسلامی شایع و معمول است، استفاده از خط عربی و نگارش آیات مقدس در بستر اثر هنری است.

معجزه پیامبر مکرم اسلام، کتاب مقدس قرآن است؛ کتابی تغییرناپذیر که تمامی نیازهای حال و آینده بشر را پاسخ داده و مراجعه به آن قلب و روح را آرامش می بخشد. از همین رو بیراه نیست که هر اثری با نگارش آیه ای بر آن تبرک یابد و به وادی معنویت وارد گردد.

3. استفاده از نقوش اسلیمی

علاوه بر نوشتار عربی، یک نوع از پیچش تاکی، معروف به اسلیمی ، از طرح های تزئینی اصلی اسلامی است.

این نقوش متنوع اسلیمی در بسیاری از هنرهای اسلامی از تزئینات کتاب، نقش قالی، کاشی تا نقوش ظروف دیده می شود. استفاده از نقوش اسلیمی که اغلب با عناصر پیکره ای، کتیبه ای و هندسی ترکیب می شود، موجب خلق ریتم و تداوم بصری در کل دامنه یک اثر شده و پیچیدگی طرح اسلامی را تقویت می کند.

4. کاربست هندسه

چهارمین عنصر اساسی در هنر اسلامی هندسه است. به رغم این که تزئین هندسی در منسوجات و سفال های دوره یونان و روم باستان یافت می شود، اما این نوع تزئین نقش برجسته ای در طرح های اسلامی پیدا کرده است.

شکل ستاره ای و چند ضلعی در تمام هنرها حضور دارد و منبعی از تزئینات معماری  را فراهم آورده است. مانند نقش اسلیمی این طرح های هندسی با آن گره های ساده و طومارهای اسلیمی نقوشی متنوع را ساخته اند که در ترکیب با نقوش حیوانی، انسانی و خطوط خوشنویسی به طرز خیره کننده ای زیبا و مسحور کننده اند و نوعی از تزئین را بوجود آورده اند که منحصر به هنر اسلامی است و در هیچ هنر دیگری نظیر ندارند.

منبع: تبیان