مسجد گیاهی یکی دیگر از شاهکارهای معماری تهران و هنر دست استاد لرزاده است، مسجدی فاقد گنبد و دارای دو مناره که قصه‌ای خواندنی دارد.

برای اهالی شمیران مسجد گیاهی نامی آشنا است که علی‌رغم شلوغی‌های تجریش همیشه محل برگزاری مراسم ها و بزرگداشت مناسبت ها و حضور چهره های سرشناس منبر و مداحی بوده و است. حکایت ساخت این مسجد هم جالب و خواندن است.

مرحوم‌ حاج «مرتضی گیاهی» متولد سال ۱۲۷۵ بود. روبه‌روی مسجد سیدعزیزاله کنار پدرش عطاری می‌کرد و بذر گل می‌فروخت. به همین دلیل وقتی پهلوی اول گرفتن سجل(شناسنامه) را اجباری کرد، نام فامیلی‌شان را به خاطر شغلی که داشتند، گیاهی گذاشتند. او دو پسر به نام‌های جلال و کمال و سه دختر به نام‌های فاطمه، صدیقه و فروغ داشت و در سال ۱۳۱۰ برای خانواده خودش در شمیران باغی به مساحت ۹هزار مترمربع خرید تا از آن استفاده‌ کنند.

بیشتر بدانید:

گردشگری مقاومت: از شلمچه تا دلوار؛ مسیری برای آشنایی با قهرمانان ملی

جابجایی گلدسته ۴۰ ساله حرم رضوی در ماه مبارک رمضان

در مقطعی که مرحوم‌ حاج «مرتضی گیاهی» از سوی رضاخان برای فروش زمینش تحت فشار بود از نوه حاج مرتضی «علیرضا گیاهی» چنین نقل شده است: «بزرگان فامیل به آقاجان می‌گفتند با رضاشاه مخالفت نکن! اما مخالفت او ادامه داشت تا اینکه ماجرای شهریور ۱۳۲۰ و تغییر سلطنت پیش آمد. رضاشاه به جزیره موریس تبعید شد و پهلوی دوم سر کار آمد. در فاصله این تغییر و تحولات حاج مرتضی از فرصت استفاده کرد و مسجدی در۵۰۰مترمربع از زمینی که آن موقع برای جلوگیری از دست‌اندازی و غصب درباریان وقف کرده بود، ساخت».

مرحوم حاج مرتضی گیاهی مرد متدین و نیکوکاری بود. تا سال‌ها خودش سرایداری و خادمی این مسجد را برعهده داشت. یک ساعت قبل از اذان در مسجد را باز می‌کرد تا اگر کسی بخواهد نماز شب بخواند به مسجد بیاید. از اذان ظهر تا آخر شب هم در مسجد باز بود. آیت‌الله شهرستانی، آیت‌الله ‌رحمت یکی از شاگردان امام خمینی(ره) و سید محسن خلخالی حدود ۵۰سال پیش‌نماز مسجد بودند. ایام محرم و صفر مسجد گیاهی یکی از کانون‌های سوگواری برای سید وسالار شهیدان بوده و است و بنای این مسجد در سال۱۳۲۳ ساخته شده است.

اما اینکه چرا این مسجد به گیاهی معروف شد هم قصه خواندنی دارد، علیرضا گیاهی درباره آن چنین توضیح می‌دهد: «پدربزرگم با وجود اینکه آدم دست بخیری بود، دوست نداشت مسجد به نام او باشد چراکه معتقد بود کار را برای خدا انجام داده و شاید با این نامگذاری اجر و ثواب کارش کم شود. آن زمان تجریش روستایی کوچک و پدربزرگم هم فرد سرشناسی در بازار تهران بود که در آن روستا مسجدی ساخته بود. به همین دلیل اهالی از این مسجد با عنوان مسجد آقای گیاهی یاد می‌کردند. به گفته سید محسن خلخالی پیشنماز قدیمی مسجد، پدربزرگم حتی به فکر تغییر نام مسجد هم افتاد، اما بزرگان‌ او را قانع کردند که حتی مسجد به نام او باشد ارزش معنوی ساخت مسجد را کم نمی‌کند».

به گفته علیرضا گیاهی، خانه پدربزرگش پشت مسجد بود و از طریق دری به داخل مسجد متصل می‌شد و پدربزرگ اغلب شب‌ها تا نماز صبح برای هرکسی که قصد ادای فریضه نماز شب، قضا و... را داشت باز نگه می‌داشت. البته در طول روز هم از ساعت ۱۱ صبح در مسجد به روی نمازگزران و در راه ماندگان باز بود. اگر کسی مسیرش به حوالی پل تجریش می‌افتاد و به جایی نیاز داشت تا سر و رویی آب بزند، کمی استراحت کند و حتی از سرویس بهداشتی استفاده کند، حتی اگر ساعت نماز خواندن هم نبود، بدون هیچ محدودیتی می‌توانست از امکانات مسجد استفاده کند.

«آیت‌الله خوانساری صیغه وقف را برای مسجد خواند و سال‌ها پیش‌نماز مسجد بود.» بعد از فوت مرحوم حاج مرتضی، مسجد به‌صورت هیئت امنایی و با حضور پیشکسوتان و معتمدان محله اداره می‌شد. حاج حسن فرزانه، حاج میرزا محمدتقی اتفاق، حاج جلال گیاهی، حاج کمال گیاهی و هادی مطهری از کسانی بودند که اداره مسجد را به‌صورت هیئت امنایی برعهده داشتند و مخارج مسجد تا همین چند سال پیش از سوی خاندان گیاهی تأمین می‌شد.

 مسجد گیاهی هم با زیبایی تمام و طبق اصول معماری مسجدهای ایرانی همراه با مقرنس‌کاری و شمسه و تمام ظرافت‌های هنری استاد لرزاده ساخته شده است. مرحوم گیاهی، استاد لرزاده را می‌شناخت. به همین دلیل از او دعوت کرد معماری این مسجد را برعهده بگیرد.

این مسجد فاقد گنبد است و فقط دو مناره دارد که در سالهای ۱۳۵۳-۱۳۵۴ شمسی به آن اضافه شده است. مصالح به کار رفته در ساختمان این مسجد، آجر، گل و خاک است؛ با این حال، بنا استحکام زیادی دارد؛ چنانچه از ۱۳۲۳ شمشی تا کنون بازسازی کلی نشده است.

موقعیت قرارگیری مسجد به گونه‌ای است که از جبهۀ شمالی و غربی به املاک مجاور، از شرق به معبر، و از جنوب به بن‌بست گیاهی محدود شده است.  این مسجد ازجمله مسجدهای محلی به شمار می‌رود و دسترسی به آن تنها از ضلع شرقی صورت می‌گیرد. در این ضلع یک ایوان ورودی در ارتفاعی بالاتر از کف معبر واقع شده است که حریم بنا را نسبت به معبر مشخص می‌کند. ایوان دارای قوس و نعل درگاه جناغی است و بر فراز آن اسکلت فلزی دو مناره قراردارد. ظاهراً کاشی مناره‌ها در همان دوره ساخته شده و بنا به دلایلی تاکنون نصب نگردیده‌اند؛ اما به گفتۀ متولی فعلی مسجد، قرار است کار نصب کاشی‌ها انجام شود.  

درِ ورودی مسجد آهنی است و طرحی از گره‌های ساده دارد. پس از درِ ورودی، دالان کوتاهی است که به حیاط کوچک مسجد منتهی می‌شود. در انتهای دالان و در مدخل حیاط، فضای باز کوچکی قرار دارد که در دو طرف آن وضوخانه و دفتر مسجد قرار گرفته است. حیاطْ فضایی دایره‌شکل دارد که حدوداً ۱ تا ۲۰ / ۱ سانتی‌متر بالاتر از تراز کف قرار گرفته و توسط چند پله قابل دسترسی است. در مرکز این حیاط کوچک یک حوض سنگی واقع شده که از داخل کاشی‌پوش است و آثار فرسودگی بر سطح کاشیها هویدا ست. وسط حوض آب‌نمایی سنگی قرار دارد که ساقۀ آن دارای حجاریهایی به شکل ماهی است.  

گرداگرد حیاط بخشهای مختلف مسجد واقع شده، که عبارت‌اند از: در جبهۀ غربی، نمازخانه؛ در جنوب، اتاق امام جماعت؛ و در شمال، فضای خدماتی مسجد.  
در جبهۀ جنوبی در دیگری قرار دارد که به پیشخوان مسجد و کفشداری باز می‌شود. پیشخوان به صورت فضایی کوچک است که در جانب راست خود دارای دو درِ ورودی به نمازخانه است و در ضلع مقابل آن آبدارخانه قرار دارد.  
نمازخانه در حال حاضر به صورت فضایی بزرگ متشکل از دو سالن غربی و جنوبی است. سالن غربی در واقع حیاط مسجد بوده است که در حدود ۱۵ سال پیش آن را مسقف نموده و به نمازخانۀ مردانه افزوده‌اند. دیوارهای این سالن آجری و فاقد اندود است و یک نورگیر در مرکز سقف آن، نور داخلی فضا را تأمین می‌کند. سالن قدیمی (جنوبی) دارای ۴ ستون مدور باریک است و پنجره‌هایی هم در ضلع جنوبی دارد. این بخش دارای پوشش تخت است و سقف آن به صورت قاب‌بندی‌های گچی است که هر کدام در مرکز خود یک ترنج گچ‌بری شده دارد. نمازخانۀ زنانه نیز به صورت فضایی ساده در جبهۀ غربی سالن جدید واقع شده است و وسعتی کمتر از بخش مردانه دارد.

ساختمان مسجد تزیینات چندانی ندارد و فقط در ایوان ورودی دارای کاشی‌کاری معرق و کتیبه‌ای به خط ثلث بر گرداگرد ایوان است. همچنین در دو طرف درِ ورودی از داخل دالان، دو سکو قرار دارد که بر هر یک از آنها دو ستون سنگی استوار شده است. بنا از زمان ساخت تاکنون چندین‌بار بازسازی شده و تغییراتی به خود دیده است. گفته می‌شود ایوان ورودی در نخستین سال‌های ساخت مسجد شکلی متفاوت از وضعیت کنونی داشت و ظاهراً سقف بخشی از بنا به صورت گنبدی‌شکل اجرا شده بود. همچنین در عمده‌ترین بازسازی که در فاصلۀ سالهای ۱۳۵۳-۱۳۵۵ شمسی انجام گرفت، به منظور وسعت فضای آشپزخانه، یک فضای مکمل در زیرزمین اضافه و سقف نمازخانۀ مردانه که آجری ساده بود، گچ‌بری شد.

اما این مسجد در مناسبت های مذهبی همواره میزبان عاشقان و ارادتمندان اهل بیت(ع) است.  جوانان متدین شمیرانات، مراسم‌های مختلفی را برای تمامی شب‌های ماه مبارک رمضان و محرم در این مسجد تدارک می بینند، مراسم‌هایی که البته پیرغلامان اهل بیت (ع)  هم در برگزاری‌اش نقش دارند. نکته قابل توجه در مناجات خوانی مسجد گیاهی، همین ترکیب پیرغلامان و جوانان عاشق اهل بیت (ع) است؛ به این ترتیب که برخی سخنرانان و مداحان مراسم، جوان و برخی پیرمرد هستند.