تهران- الکوثر: خوجه‌های اثناعشری گروهی از خوجه‌ها که به مذهب شیعه دوازده‌امامی اعتقاد دارند. خوجه‌ها طایفه‌ای هندو در منطقه سِند هندوستان بودند که پس از گرایش به اسلام خوجه خوانده شدند. خوجه‌های اثناعشری به جهت سخت‌گیری آقاخان محلاتی، امام اول خوجه‌ها و ارتباط با عالمان شیعه دوزاده‌امامی از خوجه‌های اسماعیلی جدا و شیعه امامی شدند.
آنها به‌طور عمده در پاکستان، هند و تانزانیا زندگی می‌کنند؛ اما در کشورهای مختلفی چون آمریکا، کانادا و انگلیس نیز پراکنده شده‌اند. فرهنگ شیعیان خوجه آمیزه‌ای از فرهنگ اسلامی و فرهنگ هندی است. آنها در هر منطقه‌ای به‌منظور انسجام اجتماعی و انجام مناسک مذهبی، تشکلی راه می‌اندازند که به آن «جماعت» می‌گویند. آنها سازمان‌های بین‌المللی هم تأسیس کرده‌اند که فدراسیون جهانی جماعات شیعه خوجه اثناعشری، ویپاز (سازمان تبلیغات جهانی اسلامی و انسان دوستانه) و سازمان بلال مسلم میشن از آن جمله‌اند.

شکل‌گیری خوجه‌های دوازده‌امامی

در اوایل دهه ۱۸۷۰م، جمعی از خوجه‌ها در راه زیارت امام حسین(ع) به نجف رفتند و با زین‌العابدین مازندرانی از مجتهدان بزرگ آن زمان دیدار کردند. در این ملاقات آنها خود را شیعه معرفی کردند؛ اما گفتند که به احکام اسلامی عمل نمی‌کنند و زیارت امامان را بر زیارت کعبه مقدم می‌شمارند. ازآنجاکه این مسئله سبب ناراحتی آیت‌الله مازندرانی شد، آنها از او خواستند تا کسی را برای آموزش معارف دینی به هند بفرستد. به سفارش مازندرانی، یکی از شاگردان هندی‌اش به نام ملا قادر حسین، به بمبئی رفت. او در منزل یکی از خوجه‌ها ساکن شد و به آموزش مذهب شیعه مشغول شد. این‌گونه در میان گروه خوجه‌ها که شیعه اسماعیلی بودند، اقلیتی به نام خوجه‌های اثناعشری شکل گرفت.

در اوایل دهه ۱۸۸۰م، آیت‌الله ابوالقاسم نجفی، به‌منظور ترویج شیعه دوازده‌امامی، به هند رفت. او نخستین نماز جمعه شیعیان را در بمبئی برگزار کرد. خوجه‌های اثناعشری از بیم خوجه‌های اسماعیلی، تا مدت‌ها فعالیت‌های مذهبی‌شان را به صورت مخفیانه انجام می‌دادند؛ اما در سال ۱۸۹۹م جماعت خود را به‌طور رسمی تأسیس کردند. از این زمان به بعد به نحو قابل‌توجهی شمارشان افزایش یافت

دوجی جمال از رهبران خوجه اثناعشری

خوجه های اثنی عشری برای نماز اهمیت ویژه ای قائل هستند و به طور جدی می کوشند آن را به جماعت برگزار کنند و همین مسئله سبب استحکام روحیه اتحاد بین آنها می شود. آنها هر هفته با دشداشه های سفید یا لباس های تمیز هندی در نماز جمعه مساجد خویش شرکت می کنند. برپایی نمازهای مستحبی نیز در میان خوجه های اثنی عشری جایگاه ویژه ای دارد و به ویژه نماز عید فطر با حضور همه اعضای جماعات برگزار می شود. آنان مراسم و مناسبت های دینی خود مانند اعیاد، شهادت امامان(ع)، ایام فاطمیه و به ویژه ماه محرم را با تشریفات مفصلی برگزار می کنند؛ در طول ماه رمضان تقریبا هر روز در مراسم افطاری که جماعت یا افراد گوناگون برپا می کنند حضور می یابند و هر شب بخش هایی از قرآن را در مسجد قرائت می کنند. (عرب احمدی، 1389، 101).

پرداخت خمس، زکات و نذورات نیز همواره از ارکان اساسی شیعیان خوجه است. شیعیان خوجه تانزانیا علاقه زیادی به مرجع تقلید خود آیت الله العظمی سیستانی دارند و با کسب اجازه از ایشان نیمی از وجوهات شرعی را صرف امور جماعات خود می کنند و نیم دیگر را به نمایندگان ایشان تحویل می دهند. زیارت عتبات عالیات به ویژه کربلا، نجف و مشهد مقدس از امور دینی بسیار مهم آن ها به شمار می رود. آنان همه ساله با کاروان های بزرگ عازم عراق، ایران و سوریه می شوند. سفر به خانه خدا و حج تمتع نیز نزد آن ها بسیار مهم است، از این رو بیشتر خوجه ها تاکنون چندین بار به زیارت خانه خدا و حج تمتع مشرف شده اند. (رنجبر شیرازی، 115).

خوجه ها به حلال بودن خوراک خود اهمیت زیادی می دهند و هیچگاه به جز از کشتارگاه های مورد تایید جماعت خانه، از جای دیگر گوشت نمی خرند و از مشروبات الکلی دوری می کنند. زنان خوجه نیز به حجاب و تکالیف دینی اهمیت زیادی می دهند. (همو، 116).

مساجد و حسینیه های شیعیان خوجه

مساجد و حسینیه ها مهم ترین مراکز تجمع خوجه ها است که افزون بر جایگاه مذهبی، محلی برای گفتگوهای دوستانه و دیدارهای روزانه آنان محسوب می شود. مساجد در واقع بخشی از هویت ملی - مذهبی شیعیان خوجه به شمار می آیند و در بدو تاسیس هر جماعت، اعضای آن با گردآوری مبالغی به ساخت مسجد اقدام می کنند و از این راه به جماعت خود هویت و شکل می بخشند. مساجد شیعیان خوجه اثنی عشری تلفیقی از معماری اسلامی و هندی است، گرچه در برخی از مساجد نیز از سبک معماری ایرانی تقلید شده است.

مساجد معمولا با هزینه جماعات و گردآوری کمک های مردمی اعضا و سهم امام ساخته می شود و پس از ساخت، با حضور رئیس و اعضاء هیئت رئیسه جماعت، روحانیان و شخصیت های برجسته خوجه جشن بزرگی برگزار و همزمان با افتتاح رسمی، امام مسجد نیز معرفی می شود. مساجد خوجه ها تحت نظارت کمیته ویژه ای است که اعضاء آن را رئیس جماعت تعیین می کند. این کمیته مدیریت برنامه های مسجد و هزینه های آن را بر دوش دارد و بودجه گسترش مسجد یا ترمیم و مرمت بخش هایی از آن را نیز به کمک جماعت و صندوق خیرات آن تامین می کند؛ شخصیت های خیر و ثروتمند خوجه نیز سالیانه کمک های چشمگیری را در اختیار کمیته مساجد قرار می دهند.

برگزاری هرگونه مراسم مذهبی در مساجد خوجه ها باید با هماهنگی کمیته مدیریت مساجد انجام شود و اخبار مهم مربوط به هر جماعت نیز برای آگاهی عموم در تابلوی اعلانات مساجد نصب می شود. در مساجد خوجه ها برخی نشریات جماعت ها و کمک های جنسی و غیرنقدی به ویژه در ماه مبارک رمضان نیز توزیع می شود. (همو، 111).

علاوه بر مساجد، حسینیه ها نیز از مراکز مهم دینی خوجه های اثنی عشری است و معمولا همزمان با ساخت مسجد، حسینیه ای نیز در داخل یا کنار آن می سازند. این حسینیه ها از نظر گنجایش تا اندازه ای از مساجد کوچک ترند و مراسم عزاداری ماه محرم، صفر، رمضان و شب های قدر در این اماکن برگزار می شود. خوجه های اثنی عشری افزون بر واژه حسینیه از القاب امامباره و امام بارگاه نیز استفاده می کنند.

همچنین بیشتر جماعات قدیمی همچون زنگبار تکایایی به نام محفل عباس، محفل سکینه، محفل زینب، محفل مرتضی و غیره دارند. این محافل محل برگزاری مراسم روضه خوانی زنان و مردان است و در مراسم خاص از آن ها استفاده می شود. در مجموع می توان گفت به تعداد مساجد، حسینیه نیز وجود دارد و حتی در مناطق ثقل تجمع خوجه ها از جمله دارالسلام و زنگبار شمار حسینیه ها بیشتر است. در حال حاضر بیش از پانزده حسینیه کوچک و بزرگ در دارالسلام و قریب به ده حسینیه در زنگبار وجود دارد.

زیباترین حسینیه محفل عباس است که در شهر دارالسلام و در کنار مسجد خوجه ها واقع شده است. این حسینیه مرکز تجمع بزرگ شیعیان خوجه در شرق آفریقا به شمار می رود و چند ضریح نمادین از ضریح های ائمه علیهم السلام در آن وجود دارد که شیعیان خوجه بعد از برگذاری مناسبت ها، به نزد آن ها می روند و ادای احترام می کنند. این ضریح ها با هزینه های بسیار زیاد در کشور هند ساخته شده و به دارالسلام منتقل شده است. آقایان فدا راشد و شیراز راشد دو برادر از متمولین خوجه هستند که قریب به دو میلیون دلار در ساخت این حسینیه کمک کرده اند.

طی دو دهه اخیر جماعات خوجه روند رو به رشدی را در زمینه پایه گذاری مراکز یا مجتمع های بزرگ اسلامی آغاز کرده اند و می کوشند از این راه نوجوانان را با اشتیاق بیشتری به حضور در مراسم مذهبی متمایل سازند. این مراکز اسلامی افزون بر مسجد و حسینیه، از امکانات ورزشی و فرهنگی خوبی برخوردارند و شامل مسافرخانه، غسالخانه و سالن اجتماعات برای برگزاری سمینارهای علمی نیز می شوند. فدراسیون های جهانی و منطقه ای، ساخت این گونه مراکز بزرگ اسلامی را تشویق می کنند. (همو، 114).

مسجد کیزیمکازی(الزهرا)، اولین مسجد شیعیان است که هنگام ورود شیرازی ها به زنگبار در منتهی الیه ساحل جنوب غربی این جزیره ساخته شد. آنها در بسیاری از مناطق شرق آفریقا همچون سومالی، کنیا، موزامبیک و برخی از شهرهای تانزانیا مساجدی را بنا کردند، ولی تنها مسجدی که تا به امروز از آن استفاده می شود، مسجد کیزیمکازی است که چند مرتبه نیز از طرف سازمان میراث فرهنگی تانزانیا مرمت شده است. این مسجد با سبک معماری جنوب ایران و بخصوص مناطق بوشهر و سیراف احداث گردیده است (شاهدی، 1395، 212).

مساجد حجت الاسلام و قوه الاسلام زنگبار که در سال های اول قرن بیستم در زنگبار ساخته شده اند، از قدیمی ترین مساجد شیعیان خوجه در سطح جهان هستند و در حال حاضر مرکز همه فعالیت های شیعیان بومی و خوجه اثنی عشری زنگبار است.

مسجد شیعیان اثنی عشری دارالسلام نیز یکی دیگر از مساجد مهم خوجه ها در تانزانیا است و بنای اولیه مسجد حدود یکصد و سی سال قبل در فضای کوچکی ساخته شد. این مسجد در سال 2009م بازسازی گردید و اکنون مرکز گردهمایی ها و محل برگزاری مراسم مذهبی شیعیان پایتخت تانزانیا است.

مسجد دارالسلام در مرکز شهر قرار دارد و در کنار آن یک امامباره و حسینیه بسیار بزرگ چهار طبقه ای با گنجایش جمعیت سه تا چهار هزار نفر برای مردان، یک امامباره و سالن آموزشی برای بانوان و یک مسافرخانه برای پذیرایی از میهمانان ساخته شده است. مسجد و حسینیه با معماری سبک هندی و با بهترین مصالح به رنگ های نارنجی، زرد و قهوه ای ساخته شده و در همه پنجره های آن شیشه های مشبک رنگی به کار رفته است. در همسایگی مسجد بانک بزرگ و سبز رنگی به نام «حبیب بانک» قرار دارد که متعلق به یک خوجه پاکستانی است. شیعیان هندی مقیم دارالسلام آن را اداره می کنند و معمولا عموم شیعیان و برخی ثروتمندان هند داد و ستد های بانکی خود را در آن انجام می دهند. (رنجبر شیرازی، 66).

مسجد شیعیان اثنی عشری در شهر موشی نیز یکی از مساجد قدیمی شیعیان خوجه است و سبک معماری آن مانند سایر مساجد خوجه ها سنتی و برگرفته از سبک معماری مساجد جنوب ایران بخصوص منطقه سیراف است. همچنین مسجد شهر باگامایو توسط شیعیان خوجه بنا گردید که در حال حاضر به دلیل هجرت آنان به مناطق دیگر تانزانیا، مهجور و متروک است؛ فقط در ایام تعطیلی برخی از خوجه ها که جهت تفریح به این شهر می روند در آن اقامه نماز می کنند.

مرجعیت و روحانیت در جامعه شیعیان خوجه

یکی از مهم ترین ارکان جامعه خوجه اثنی عشری بحث مرجعیت و مراجع تقلید است که پیشینه آن به اواسط قرن نوزدهم و دیدار گروهی از شیعیان خوجه با حضرت آیت الله العظمی مازندرانی در کربلا بازمی گردد. خوجه ها از آن زمان این عالم بزرگوار را به منزله مرجع تقلید بزرگ خویش برگزیدند. پس از درگذشت ایشان، شیعیان خوجه مدت کوتاهی به آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی و سپس آیت الله العظمی سید حسین بروجردی روی آوردند. طی دهه های 1940 و 1950 م آیت الله بروجردی نماینده ای به شرق آفریقا فرستاد و برای نخستین بار اجازه داد تا شیعیان خوجه مقیم شرق آفریقا، بخشی از سهم امام را برای ساخت مدارس اسلامی و مساجد و تبلیغ تشیع هزینه کنند.

در اوایل دهه 1960 م پس از انسجام تشکیلات فدراسیون آفریقا و برگزاری برخی جلسات هم اندیشی با حضور رهبران و روحانیان جماعات شرق آفریقا و شبه قاره هند، آیت الله العظمی سید محسن حکیم به منزله مرجع تقلید بزرگ وقت شیعیان خوجه انتخاب شد. ایشان به فدراسیون آفریقا اجازه داد، بیش از نیمی از سهم امام شیعیان خوجه را برای ساخت مساجد و مدارس اسلامی و فعالیت های تبلیغی هزینه کند.

پس از درگذشت آیت الله حکیم، شیعیان خوجه به آیت الله خویی روی آوردند و ایشان نیز اجازه داد، نیمی از سهم امام شیعیان خوجه صرف تبلیغ مذهب تشیع شود. در طول این دوره که با روی کار آمدن حزب بعث همزمان بود، شیعیان خوجه با وجود سفرهای پیوسته به عراق، برای دیدار با مرجع تقلید خود دچار دشواری های زیادی بودند. پس از ارتحال آیت الله خویی، فدراسیون جهانی آیت الله گلپایگانی را به منزله مرجع تقلید خود معرفی کرد و پس از ایشان آیت الله سیستانی به مرجعیت خوجه ها انتخاب شدند. آیت الله سیستانی از زمان معرفی به منزله مرجع تقلید، نقش مهمی در انسجام و وحدت شیعیان خوجه ایفا کرده و پس از سقوط رژیم صدام حسین، برخی رهبران و علمای شیعه خوجه را به حضور پذیرفته است. وی اجازه صرف سهم امام را به رئیس فدراسیون جهانی و شرق آفریقا صادر کرد و رئیس فدراسیون جهانی، وکالت ایشان را در امور خوجه ها بر دوش دارد.طی دو دهه گذشته در نتیجه اقدامات نمایندگی های فرهنگی و تبلیغی ایران در کشورهای جهان، برخی از خوجه ها به آیت الله خامنه ای روی آورده اند.

خوجه ها جایگاه ویژه ای نیز برای روحانیت شیعه قائل هستند و هر یک از جماعات خوجه از یک یا چند روحانی به عنوان امام جماعت بهره می برند. این روحانیان اغلب شیعیان هندی و پاکستانی اند که در حوزه های علمیه هند و پاکستان درس خوانده و برای ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر (به ویژه سطح خارج) رهسپار حوزه علمیه قم شده اند. نظم و انضباط و پیروی از دستورات فدراسیون های جهانی و منطقه ای و روسای جماعات از اصول خدشه ناپذیر خوجه ها است و همه افراد خوجه و یا غیر خوجه که با این اقلیت کوچک دینی همکاری می کنند، باید از این قوانین پیروی کنند.

طی چند دهه گذشته بسیاری از روحانیان هندی غیر خوجه با این قوانین مخالفت کرده اند و به همین دلیل به فعالیت آن ها در کسوت روحانی جماعت پایان داده شده است و یا خود کناره گیری کرده اند. به همین دلیل از بیست سال پیش، روحانیان خوجه در پی ایجاد حوزه های علمیه خاص خود برآمده اند تا وابستگی به روحانیان هندی غیر خوجه را کاهش دهند. از این رو مدارس دینی و حوزه های علمیه متعددی در کشورهای مختلف راه اندازی شده است. (عرب احمدی، 1389، 115).

منبع: کتاب «شیعیان تانزانیا وضعیت دینی، فرهنگی و اجتماعی»، نوشته سید احمد سیدمرادی، ص 217- 209

آخرین اخبار جهان و منطقه را در الکوثر فارسی پیگیری کنید
جدیدترین خبرها  را در کانال تلگرامی الکوثرفارسی بخوانید: (کلیک کنید)
اینستاگرام instagram.com/alkawthar.tv
از صفحات دین و زندگی و ندای نور الکوثر فارسی دیدن کنید
آموزش سوره های قرآن ویژه کودکان
صفحه ادعیه و زیارات  الکوثر فارسی
از صفحه گردشگری الکوثر فارسی دیدن کنید