تهران- الکوثر: سوره توبه نهمین سوره قرآن است که ۱۲۹ آیه دارد. این سوره در مدینه نازل شده است. مفسران بیشتر از ۱۰ نام برای این سوره ذکر کرده‌اند که از همه معروف‌ تر برائت، توبه و فاضحه است. نام برائت به این دلیل انتخاب شده‌ که آغاز سوره سخن از اعلان برائت و بیزاری خداوند از مشرکان است. نام توبه به دلیل مباحث این سوره پیرامون بحث توبه انتخاب شده و فاضحه نیز به این دلیل انتخاب شده که هدف تعدادی از آیات این سوره، رسوایی منافقان است.

محتوای سوره توبه چیست؟

از نظر ترتیب زمانی، این سوره از آخرین سوره‌های قرآن است که از سال نهم هجرت و پیش از غزوه تبوک نازل شده ‌است و مربوط به زمان اوج ‌گرفتن مسلمانان در شبه‌جزیره عربستان می‌باشد. بخش مهمی از قسمت‌های این سوره پیرامون لغو پیمان‌های مسلمانان با مشرکان به دلیل نقض پیمان‌ها از سوی مشرکان است؛ بخش دیگری از سوره پیرامون منافقان و نشانه‌های آن‌ها در جامعه اسلامی است؛ بخشی نیز به جهاد اختصاص دارد و همچنین در بخشی اهل کتاب را نکوهش می‌کند. بحث‌هایی نیز پیرامون زکات، خودداری از انباشتن ثروت و لزوم تحصیل دانش وجود دارند.

این سوره به دلیل آن‌که با اعلام جنگ به دشمنان مسلمانان آغاز می‌گردد، با «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع نمی‌شود. برخی نیز این سوره را ادامه سوره انفال می‌دانند و این نکته را دلیل آغاز نشدن سوره با «بسم‌الله الرحمن الرحیم» می‌دانند.

 امام صادق (ع) در روایتی می‌فرمایند: «انفال و توبه یکی هستند».

از آن جا که این سوره به هنگام اوج گرفتن اسلام در جزیره عرب و پس از درهم شکسته شدن آخرین مقاومت مشرکان نازل گردیده، محتوای آن دارای اهمیت ویژه و فرازهای حساسی است.

شرح محتویات سوره توبه

قسمت مهمی ازاین سوره پیرامون باقی مانده مشرکان و بت‌پرستان و قطع رابطه با آن‌ها و لغو پیمان‌هایی است که با مسلمانان داشتند تا بقایای بت‌پرستی برای همیشه از محیط اسلام برچیده شود.

قسمت دیگری از این سوره از منافقان و سرنوشت آنان سخن می‌گوید و به مسلمانان هشدار می‌دهد و نشانه‌های منافقان را می‌شمارد. در بخش دیگری از سوره مذکور، درباره اهمیت جهاد در راه خدا، سخن به میان آمده و در فرازی دیگر از این سوره برخی از انحرافات اهل کتاب (یهود و نصاری) از حقیقت توحید را یادآور می‌شود.

همچنین دعوت مسلمانان به اتحاد و سرزنش تخلف کنندگان از جهاد و مباحث دیگری مانند: داستان هجرت پیامبر اکرم (ص) مسأله ماه‌های حرام که جنگ کردن در آن‌ها ممنوع است، موضوع جزیه (نوعی عوارض) از اقلیت‌ها و پیروان ادیان دیگر و... در قسمت‌های بعد این سوره، مورد توجه قرار گرفته است.

اهمیت سوره توبه

عایشه همسر پیامبر به نقل از رسول خدا (ص) چنین آورده است:

«ما نزل علیّ القرآن الاّ آیة آیة و حرفاً حرفاً خلا سورةِ البراءة و قل هو الله احد فإنهما نزلتا علیّ و معهما سبعون ألف صفّ من الملائکة کلّ یقول یا محمد! إستوص بنسبة الله خیراً»؛ «قرآن بر من حرف به حرف و آیه به آیه نازل گشت مگر سورة برائة و قل هو الله احد. این دو، در حالی بر من نازل شدند که فرشتگان در هفتاد هزار صف آن دو را همراهی می‌کردند و هر یک می‌گفتند: ای محمّد! به نیکی به توصیف پروردگارت سفارش کن».

در اخباری از ابیّ بن کعب، براء بن عازب، ابن عباس و عثمان بن عفّان، انس بن مالک، عمربن خطاب، در قصّه حج گزاردن مردم با ابوبکر و ضمن خبری صحیح که ابوهریره گفته است: در میان اهل مِنا علی بن ابی‌طالب (ع)، سوره برائت را مکرر اعلام کرد،در صحیح بخاری، از زید بن ثابت روایت شده است: «آخرین سوره‌ای که فرود آمد، سوره برائت بود».

بخاری، در کتاب التفسیر صحیح خود، عنوان سوره توبه را، برائة نهاده و نوشته است: «باب تفسیر سورة برائت.» نامیدن سوره توبه به برائت، از گونه نام‌گذاری یک سوره به نخستین واژه اوست.

سعید بن جبیر می‌گوید به ابن‌عباس گفتم: «سورة التوبة» بی‌درنگ گفت: «تلک الفاضحة: ـ بله ـ آن رسواگر است». همواره نازل می‌شد تا آن‌جا که بیمناک شدیم یکی‌شان (منافقان) را از قلم نیاندازد و نام ببرد.

ابوالشیخ از عکرمه نقل کرده است که عمربن خطاب گفت: پیامبر (ص) هنوز از نزول برائت فارغ نشده بود و ما می‌پنداشتیم [با ادامه نزول] یک تن از ما باقی نخواهد ماند که درباره وی چیزی نازل نشود.