تهران- الکوثر:  آیه چهارم و پنجم سوره مبارکه بنی اسرائیل

«وَ قَضَيْنا إِلى‏ بَني‏ إِسْرائيلَ فِي الْكِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الْأَرْضِ مَرَّتَيْنِ وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبيراً: و در كتاب آسمانى [شان‏] به فرزندان اسرائيل خبر داديم كه قطعاً دو بار در زمين فساد خواهيد كرد و قطعاً به سركشى بسيار بزرگى برخواهيد خاست.»

«فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَيْكُمْ عِباداً لَنا أُولي‏ بَأْسٍ شَديدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّيارِ وَ كانَ وَعْداً مَفْعُولاً: هنگامى كه نخستين وعده فرا رسد، گروهى از بندگان پيكارجوى خود را بر ضدّ شما ميانگيزيم (تا شما را سخت در هم كوبند حتى براى به دست آوردن مجرمان)، خانه‏ ها را جستجو مى ‏كنند و اين وعده ‏اى قطعى است.»

حضرت امام صادق(علیه السّلام) درباره دلالت این دو آیه بر شهادت حضرت سیدالشهدا(علیه السّلام) چنین فرمودند:

حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْقُرَشِيُّ الرَّزَّازُ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنْ مُوسَى بْنِ سَعْدَانَ الْحَنَّاطِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ قَاسِمِ الْحَضْرَمِيِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع):‏ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ قَضَيْنا إِلى‏ بَنِي إِسْرائِيلَ فِي الْكِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الْأَرْضِ مَرَّتَيْنِ‏» قَالَ قَتْلُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ(ع) وَ طَعْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ(ع) «وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِيراً» قَتْلُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ(ع‏) «فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما» قَالَ إِذَا جَاءَ نَصْرُ الْحُسَيْنِ(ع)‏ «بَعَثْنا عَلَيْكُمْ عِباداً لَنا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّيارِ» قَوْماً يَبْعَثُهُمْ اللَّهُ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ (عج) لَا يَدَعُونَ وَتْراً لِآلِ مُحَمَّدٍ إِلَّا أَحْرَقُوهُ «وَ كانَ وَعْداً مَفْعُولًا»(1)

محمّد بن جعفر قرشى رزّاز مى ‏گويد: محمّد بن حسين بن ابى الخطّاب از موسى بن سعدان حنّاط از عبد اللَّه بن قاسم حضرمى از صالح بن سهل از ابى عبد اللَّه (عليه السّلام) نقل نموده است كه آن حضرت در ذيل آيه شريفه «وَ قَضَيْنا إِلى‏ بَنِي إِسْرائِيلَ فِي الْكِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الْأَرْضِ مَرَّتَيْنِ» فرمودند: مقصود از «مرّتين» يكى قتل و شهيد نمودن حضرت امير المؤمنين (عليه السّلام) است و ديگرى طعن و نیزه هایی بود كه به حسن بن على(علیه السّلام) زده شد و مراد از «لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِيراً» شهادت حضرت امام حسين(علیه السّلام) است.

و منظور از «فاذا جاء وعد اوليهما» هنگامی است که زمان خونخواهى حضرت امام حسين(علیه السّلام) و يارى كردن آن حضرت فرا رسد.

و تفسير «بَعَثْنا عَلَيْكُمْ عِباداً لَنا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّيارِ» اين است كه: خداوند متعال قبل از قيام قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) گروهى را بر انگيزد که هیچ مسئول خونی از آل محمّد را وانگذارند مگر اینکه او را بسوزاند و این وعده انجام شدنی است.»(2)

بنابر روايات، مراد از آيه«بَعَثْنا عَلَيْكُمْ عِباداً لَنا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّيارِ» بندگان مؤمني هستند كه خداى تعالى به جهت انتقام از دشمنان آل محمد (عليهم السّلام) برانگيزاند. اين تفسير، باطن آيه شريفه است‏.(3)

در روایت دیگری از حضرت امام صادق(علیه السّلام) درباره این آیه شریفه چنان آمده است:

حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْكُوفِيُّ الرَّزَّازُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنْ مُوسَى بْنِ سَعْدَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْقَاسِمِ الْحَضْرَمِيِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)‏: فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى «وَ قَضَيْنا إِلى‏ بَنِي إِسْرائِيلَ فِي الْكِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الْأَرْضِ مَرَّتَيْنِ‏» قَالَ قَتْلُ عَلِيٍّ وَ طَعْنُ الْحَسَنِ‏ «وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِيراً» قَالَ قَتْلُ الْحُسَيْنِ (ع).(4)

محمّد بن جعفر كوفى رزّاز از محمّد بن الحسين بن ابى الخطّاب از موسى بن سعدان از عبد اللَّه بن القاسم الحضرمى از صالح بن سهل از حضرت اباعبد اللَّه (عليه السّلام) در ذيل فرموده حق تبارك و تعالى«وَ قَضَيْنا إِلى‏ بَنِي إِسْرائِيلَ فِي الْكِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الْأَرْضِ مَرَّتَيْنِ‏» نقل نمودند كه آن حضرت فرمودند: مقصود از «مرّتين» يكى كشتن حضرت امیرالمومنین (عليه السّلام) است و ديگرى طعن و نیزه هایی است که به حضرت امام حسن (عليه السّلام) زدند و مراد از «وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِيراً» كشتن حضرت امام حسين (عليه السّلام) مى ‏باشد.(5)

در کافی نیز حدیثی از حضرت امام صادق(علیه السّلام) درباره آیات چهارم و پنجم سوره مبارکه بنی اسرائیل نقل شده است:

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَصَمِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْبَطَلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع):‏ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى «وَ قَضَيْنا إِلى‏ بَنِي إِسْرائِيلَ‏ فِي الْكِتابِ‏ لَتُفْسِدُنَّ فِي الْأَرْضِ‏ مَرَّتَيْنِ» قَالَ قَتْلُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (ع) وَ طَعْنُ الْحَسَنِ(ع) «وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِيراً» قَالَ قَتْلُ الْحُسَيْنِ(ع) «فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما» فَإِذَا جَاءَ نَصْرُ دَمِ الْحُسَيْنِ(ع)‏«بَعَثْنا عَلَيْكُمْ عِباداً لَنا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّيارِ» قَوْمٌ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ قَبْلَ خُرُوجِ الْقَائِمِ (ع) فَلَا يَدَعُونَ وَتْراً لآِلِ مُحَمَّدٍ إِلَّا قَتَلُوهُ‏ «وَ كانَ وَعْداً مَفْعُولًا» خُرُوجُ الْقَائِمِ (عج) «ثُمَّ رَدَدْنا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ‏» خُرُوجُ الْحُسَيْنِ (ع) فِي سَبْعِينَ مِنْ أَصْحَابِهِ عَلَيْهِمُ الْبَيْضُ الْمُذَهَّبُ لِكُلِّ بَيْضَةٍ وَجْهَانِ‏ الْمُؤَدُّونَ إِلَى النَّاسِ أَنَّ هَذَا الْحُسَيْنَ قَدْ خَرَجَ حَتَّى لَا يَشُكَّ الْمُؤْمِنُونَ فِيهِ وَ أَنَّهُ لَيْسَ بِدَجَّالٍ وَ لَا شَيْطَانٍ وَ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ بَيْنَ أَظْهُرِهِمْ فَإِذَا اسْتَقَرَّتِ الْمَعْرِفَةُ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ أَنَّهُ الْحُسَيْنُ(ع) جَاءَ الْحُجَّةَ الْمَوْتُ فَيَكُونُ الَّذِي يُغَسِّلُهُ وَ يُكَفِّنُهُ وَ يُحَنِّطُهُ وَ يَلْحَدُهُ فِي حُفْرَتِهِ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ(ع) وَ لَا يَلِي الْوَصِيَّ إِلَّا الْوَصِيُّ.(6)

عده ای از اصحاب ما از سهل بن زیاد از محمد بن الحسن بن شمون از عبدالله بن عبدالرحمن اصم از عبدالله بن قاسم بطل از حضرت امام صادق (عليه السلام) ذيل آيه «وَ قَضَيْنا إِلى‏ بَنِي إِسْرائِيلَ فِي الْكِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الْأَرْضِ مَرَّتَيْنِ» روايت كرده است که فرمودند: مراد از دو مرتبه فساد كردن يكى به قتل رسانيدن حضرت امير المؤمنين (عليه السّلام) است و ديگرى طعن و نيزه زدن به امام حسن (عليه السّلام) مي باشد و منظور از «وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِيراً» شهادت حضرت امام حسين (عليه السلام) است.

قومی را خداوند پیش از قیام حضرت قائم (علیه السلام) برانگیزد که هیچ مسئول خونی از آل محمّد را وانگذارند مگر اینکه او را آتش بزنند «و این وعده انجام شدنی است.» مراد خروج و رجعت حضرت امام حسين (عليه السّلام) است با هفتاد نفر از اصحابش كه كلاه‌ خودهايى دو رو از طلا بر سر دارند و به مردم اعلان مى ‌نمايند كه ايشان حضرت امام حسين (عليه السّلام) هستند كه خروج نموده ند. اين‌گونه اعلام مى‌ كنند تا مردم در خروج ایشان ترديد نكنند و بدانند كه دجّال و شيطان نيست. اين در حالى است كه حضرت حجت (عليه السّلام) در ميان مردم است، پس وقتى كه مردم به يقين دانستند كه او حضرت امام حسين (علیه السّلام) است، رحلت حضرت حجت (عليه السّلام) فرا مى ‌رسد و امام حسين (عليه السّلام) عهده‌ دار غسل و تكفين و حنوط‍‌ و به خاكسپارى‌ ایشان مى ‌گردند زيرا عهده‌ دار تجهيز وصى (امام) جز وصى نمى ‌باشد.

آیه سی و سوم سوره مبارکه اسراء

«وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتي‏ حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً : و نفسى را كه خداوند حرام كرده است جز به حق مكشيد حق و هر كس كه به ستم كشته شود، براى وليش سلطه (و حق قصاص) قرار داديم ولى در انتقام از حد نگذرد، كه او پيروزمند است.»

حضرت امام صادق(علیه السّلام) در تفسیر آیه سی و سوم سوره مبارکه اسراء فرموده اند:

وَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ رَجُلٍ قَالَ: سَأَلْتُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي قَوْلِهِ تَعَالَى «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً» قَالَ ذَلِكَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ يَخْرُجُ فَيَقْتُلُ بِدَمِ الْحُسَيْنِ (ع)  فَلَوْ قَتَلَ أَهْلَ الْأَرْضِ لَمْ يَكُنْ مُسْرِفاً وَ قَوْلُهُ‏ «فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ‏» لَمْ يَكُنْ لِيَصْنَعَ شَيْئاً يَكُونُ سَرَفاً ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقْتُلُ وَ اللَّهِ ذَرَارِيَّ قَتَلَةِ الْحُسَيْنِ(ع) بِفَعَالِ آبَائِهَا.(7)

محمّد بن الحسن بن احمد از محمّد بن الحسن الصفّار از عباس بن معروف از محمّد بن سنان از شخصى نقل نموده كه وى گفت: از حضرت ابى عبد اللَّه (علیه السّلام) از تفسير آيه شريفه «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً.» پرسيدم، حضرت فرمودند: مقصود از «ولى» قائم آل محمّد (صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم) است كه خروج می نماید پس به خونخواهى حضرت سيّد الشهداء (عليه السّلام) شروع به كشتن مى ‏نمايد به طورى كه اگر اهل زمين را بكشد اسراف نكرده است.

و در ذيل اين فقره از آيه «فلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ‏» مى ‏فرمايد: حضرت قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) اقدام به اسراف نمى ‏كنند. سپس حضرت امام صادق(علیه السّلام) فرمودند: به خدا قسم حضرت قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نسلهای قاتلان حضرت سيّد الشّهداء(علیه السّلام) را به واسطه عمل آباء و اجدادشان خواهد كشت.(8)

علي بن إبراهيم عن أبيه عن عثمان بن سعيد عن المفضل بن صالح عن جابر عن أبي جعفر (عليه السلام) في قول الله عز و جل: وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً، قال: «نزلت في قتل الحسين (عليه السلام)»(9)

علی بن ابراهیم از  پدرش از عثمان بن سعید از مفضل بن صالح از جابر نقل کرده اند که حضرت امام باقر (علیه السّلام) درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ «و آن كس كه مظلوم كشته شده، براى وليش سلطه (و حق قصاص) قرار داديم اما در قتل اسراف نكند، چرا كه او مورد حمايت است.» فرمودند: درباره شهادت حضرت امام حسین(علیه السّلام) نازل شده است.                               

معلی بن خنیس حدیثی از حضرت امام صادق(علیه السّلام) درباره اختصاص این آیه به حضرت امام حسین(علیه السّلام) نقل نموده است:

عن المعلى بن خنيس عن أبي عبد الله (ع) قال: سمعته يقول‏ «من قتل‏ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ‏، فقد قتل الحسين في أهل بيته‏.(10)

معلی بن خنیس از حضرت امام صادق(علیه السّلام) نقل کرد که از ایشان شنیدم که فرمودند: قتل نفسى كه خداوند آن را حرام نموده قتل حسين بن على (عليهما السّلام) است که در برابر خانواده ایشان صورت گرفت.

در حدیث دیگری چنین آمده است:

رَوَى عَلِيُّ بْنُ حَسَّانَ الْوَاسِطِيُّ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِيرٍ عَنْ‏ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)  قَالَ: إِنَّ الْكَبَائِرَ سَبْعٌ فِينَا أُنْزِلَتْ وَ مِنَّا اسْتُحِلَّتْ‏ فَأَوَّلُهَا الشِّرْكُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ‏ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَةِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ إِنْكَارُ حَقِّنَا فَأَمَّا الشِّرْكُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ فَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِينَا مَا أَنْزَلَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِينَا مَا قَالَ فَكَذَّبُوا اللَّهَ وَ كَذَّبُوا رَسُولَهُ فَأَشْرَكُوا بِاللَّهِ وَ أَمَّا قَتْلُ النَّفْسِ‏ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ فَقَدْ قَتَلُوا الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ (ع) وَ أَصْحَابَهُ.(11)

على بن حسّان از عمويش عبد الرّحمن بن كثير نقل كرده كه حضرت امام صادق(علیه السّلام) فرمود: همانا معاصى كبيره هفت است و حكم آن براى ما خانواده پيغمبر (ص) و در ما نازل گشته است و مردم همه آنها را نسبت به ما حلال شمردند، اوّل آنها شرك به خداوند بزرگ است و كشتن كسى كه خداوند قتل او را حرام كرده است و خوردن مال يتيم و عاق والدين، نسبت بد و فحش به پاكدامنان و فرار از ميدان جنگ و انكار حقوق اهل بيت امّا شرك به خداوند بزرگ، پس خداوند درباره ما نازل فرمود آنچه را كه نازل كرده است و رسول خدا در باره ما سفارش كرد آنچه‏ سفارش فرمود و اين قوم در باره ما خدا و رسول او را درباره سفارشى كه نسبت به ما كردند عملا تكذيب نمودند. و امّا قتل نفسى كه خداوند آن را حرام كرده است درباره حسين بن على (عليه السّلام) و يارانش اجرا كردند...(12)

در تفسیر فرات کوفی درباره این آیه چنین آمده است:

فرات قال حدثني جعفر بن محمد الفزاري معنعنا عن أبي جعفر ع في قوله [تعالى‏] وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً قال الحسين [ع‏] فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً قال سمى الله المهدي منصورا [المنصور] كما سمى أحمد و محمد محمودا و كما سمى عيسى المسيح.(13)

فرات از جعفر بن محمد فرازی با چند واسطه از حضرت امام محمد باقر (علیه السّلام) درباره این آیه«وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً» فرمودند: منظور از مظلوم اینجا حضرت امام حسین (علیه السّلام) است. پس اسرافی در قتل نمی شود زیرا که او یاری شده است. همانا خدا مهدی ما را منصور نامید، چنانکه احمد و محمد (صلی الله علیه و آله) را محمود و عیسی را مسیح نامید.

در تفسیر البرهان نیز در این باره به این حدیث دیگری اشاره شده است:

شرف الدين النجفي قال روى بعض الثقا بإسناده عن بعض أصحابنا عن أبي عبد الله (عليه السلام) قال: سألته عن قول الله عز و جل «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً» قال: «نزلت في الحسين (عليه السلام)، لو قتل وليه أهل الأرض [به‏] ما كان مسرفا، و وليه القائم (عليه السلام)»(14)

از امام صادق علیه السلام درباره این آیه«وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً.» سؤال کردند، حضرت فرمودند: این آیه درباره حضرت امام حسین (علیه السّلام) نازل شده است. اگر منتقم ایشان تمام اهل زمین را به خاطر او بکُشد اسراف نکرده است. همانا ولیِ دم و منتقم حضرت قائم ما اهل بیت است.

در البرهان في تفسير القرآن و تفسير العياشي، تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب و به اتفاق دو حدیث ذیل را درباره آیه سی و سوم سوره مبارکه اسراء ذکر نموده اند:

عن سلام بن المستنير عن أبي جعفر (ع)‏ في قوله «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً- فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً» قال: هو الحسين بن علي(ع) قتل مظلوما و نحن أولياؤه و القائم منا إذا قام منا طلب بثار الحسين فيقتل حتى يقال قد أسرف في القتل و قال: [المسى‏] المقتول الحسين (ع) و وليه القائم و الإسراف في القتل- أن يقتل غير قاتله‏ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً فإنه لا يذهب من الدنيا- حتى ينتصر برجل من آل رسول الله(ص) يملأ الأرض قسطا و عدلا كما ملئت جورا و ظلما.(15)

حضرت امام باقر (علیه السّلام) درباره آیه«وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً- فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً» فرمودند: منظور از مظلومِ کشته شده، حضرت امام حسین (علیه السّلام) است. ما اولیای دم و خونخواه او هستیم. وقتی قائم ما قیام کند، خونش را طلب می کند. پس اینقدر می کُشد که برخی گویند او در خونخواهی اسراف می کند‌. و فرمودند: مقتول حسین است و طالب خونش قائم اهل بیت و اسراف در قتل یعنی بکُشد غیر قاتلان او را (که چنین نیست) زیرا او یاری شده است. همانا دنیا به پایان نخواهد رسید تا اینکه مردی از آل محمد (علیهم السلام) به داد مخلوقین برسد و زمین را پر از عدل و صفا کند همانطور که از ظلم و ستم پر شده است‌.

عن حمران عن أبي جعفر (ع) قال‏ قلت له: يا ابن رسول الله (ص) زعم ولد الحسن(ع) أن القائم منهم و أنهم أصحاب الأمر و يزعم ولد ابن الحنفية مثل ذلك فقال: رحم الله عمي الحسن(ع) لقد غمد الحسن(ع) أربعين ألف سيف حين أصيب أمير المؤمنين(ع) و أسلمها إلى معاوية و محمد بن علي سبعين ألف سيف قاتله لو خطر عليهم خطر ما خرجوا منها حتى يموتوا جميعا و خرج الحسين(ع) فعرض نفسه على الله في سبعين رجلا من أحق بدمه منا، نحن و الله أصحاب الأمر و فينا القائم و منا السفاح و المنصور و قد قال الله «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً» نحن أولياء الحسين بن علي(ع) و على دينه‏.(16)

از حمران روایت شده است که به امام محمد باقر (علیه السّلام) عرض کردم: ای فرزند رسول خدا، فرزندان امام‌ حسن (علیه السّلام) معتقدند قائم از میان آنها خواهد بود و آنها صاحب امر خواهند بود و فرزندان ابن حَنَفیه نیز همین عقیده را دارند. فرمود: خداوند عمویم حسن (علیه السّلام) را رحمت کند وقتی حضرت امیرالمؤمنین (علیه السّلام) زخمی شدند، او چهل هزار شمشیر را غلاف کرد و خلافت را به معاویه تسلیم کرد و محمد بن علی (علیه السّلام) هفتاد هزار جنگجو داشت که اگر دستور نبرد می ‌گرفتند، وارد میدان می‌ شدند و تا سر حد مرگ می جنگیدند. این در حالی بود که حسین (علیه السّلام) همراه هفتاد نفر خروج کرد و در راه خدا جان خود را از دست داد. چه کسی بیشتر از ما به گرفتن انتقام خون او سزاوارتر است؟ به خدا سوگند که ما صاحب الامر هستیم و قائم از میان ما است و سَفاح و منصور از میان ماست و خداوند فرموده است: «وَمَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَانًا» ما اولیا و ولیِ دم حسین بن علی (علیه السّلام) هستیم و بر دین او هستیم.

آیه سی و نهم و چهلم سوره مبارکه حج

«أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ: به كسانى كه جنگ بر آنان تحميل گرديده، اجازه جهاد داده شده است چرا كه مورد ستم قرار گرفته ‏اند و خدا بر يارى آنها تواناست.»

«...الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ: ... همان كسانى كه به ناحق از خانه‏ هايشان بيرون رانده شدند. [آنها گناهى نداشتند] جز اينكه مى‏ گفتند: پروردگار ما خداست.»

در حدیثی حضرت امام محمد باقر(علیه السّلام) مصادیق آیه سی و نهم سوره مبارکه حج را حضرت امیرالمومنین و حضرت امام حسن و حضرت امام حسین(علیهم السّلام) معرفی فرموده اند:

حَدَّثَنِي أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ حَكَمٍ الْحَنَّاطِ عَنْ ضُرَيْسٍ عَنْ أَبِي خَالِدٍ الْكَابُلِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ‏: فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ «أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ» قَالَ عَلِيٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ(ع).(17)

ابن قولویه از پدرش از سعد بن عبد اللَّه از احمد بن محمّد بن عيسى از عبّاس بن معروف از صفوان بن يحيى از حكم حنّاط از ضريس از ابى خالد كابلى از حضرت ابى جعفر (عليه السّلام) نقل نموده كه گفت: از آن حضرت شنيدم كه در ذيل فرموده حق عزّ و جلّ «أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ.» فرمودند: ايشان على و حسن و حسين (عليهم السّلام) مى ‏باشند.(18)

در روضه کافی و برخی از تفاسیر نیز به این حدیث استناد شده است:

في روضة الكافي ابن محبوب عن أبي جعفر الأحول عن سلام بن المستنير عن أبي جعفر (عليه السلام) في قول الله تبارك و تعالى «الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ» قال نزلت في رسول الله (صلى الله عليه و آله) و على و حمزة و جعفر و جرت في الحسين (عليهم السّلام أجمعين).(19)

در كافى از سلام بن مستنير گفت معناى آيه «الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ» را از حضرت امام محمد باقر (عليه السّلام) سؤال نمودم، فرمودند: اين آيه در حق رسول اكرم (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) و امير المؤمنين و جعفر و حمزه نازل شده است و درباره حضرت امام حسين (عليه السّلام) جاري است و آيه «أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا» در حق حضرت امام حسن و حضرت امام حسين (عليه السّلام) نازل شده است.(20)

حضرت امام صادق(علیه السّلام) در حدیثی فرمودند این آیه درباره قائم آل محمد (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در زمان ظهور و خوانخواهی حضرت سید الشهدا (علیهم السّلام) نازل شده است:

ثم قال علي بن إبراهيم حدثني أبي عن ابن أبي عمير عن ابن مسكان عن أبي عبد الله (عليه السلام)، في قوله «أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ» قال: إن العامة يقولون: نزلت في رسول الله (صلى الله عليه و آله) لما أخرجته قريش من مكة و إنما هو القائم (عليه السلام) إذا خرج يطلب بدم الحسين (عليه السلام) و هو قوله: نحن أولياء الدم و طلاب الدية. ثم ذكر عبادة الأئمة (عليهم السلام) و سيرتهم فقال: الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ»(21)

علی بن ابراهیم با اسنادی از حضرت امام صادق (علیه السلام) در باره آیه «أُذِنَ لِلَّذینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی‌ نَصْرِهِمْ لَقَدیرٌ» فرمودند: عامه (اهل سنت) می گویند كه این آیه در مورد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نازل شده است. آن زمان كه قریش ایشان را از مكه اخراج كردند. اما مقصود این آیه، قائم آل محمد (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. آن زمان كه به خونخواهی حضرت امام حسین (علیه السلام) قیام می كند و این سخن قائم(عجل الله تعالی فرجه الشریف) است كه می ‌فرماید: ما اولیای دم و خواهان دیه هستیم. سپس حضرت درباره عبادت امامان (علیهم السلام) و سیره آنان این آیه را تلاوت نمودند: «الَّذینَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُور»

تفسیر البرهان  نیز به نقل از علی بن ابراهیم چنین آورده است:

علي بن إبراهيم قال: نزلت في علي (عليه السلام) و جعفر و حمزة ثم جرت. و قوله«الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ» قال الحسين (عليه السلام) حين طلبه يزيد لعنه الله ليحمله إلى الشام فهرب إلى الكوفة و قتل بالطف. (22)

علی بن ابراهیم گوید: این آیه در باره حضرت علی (علیه السّلام) و جعفر و حمزه نازل شده است و جاری ماند. این آیه:‌ «الَّذینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ» درباره حضرت امام حسین (علیه السلام) است كه یزید خواست كه افرادی او را به شام ببرند و آن حضرت به سوی كوفه رفتند و در سرزمین طف به شهادت رسیدند.

در مناقب ابن شهرآشوب درباره این آیه چنین آمده است:

مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)‏ «الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ‏» قَالَ: نَزَلَتْ فِينَا.(23)

محمد بن مسلم از حضرت امام باقر(علیه السّلام) نقل می کنند که درباره آیه «الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ» فرمودند: درباره ما نازل شده است.

آیه صد و نود و سوم سوره مبارکه بقره

«...فَلا عُدْوانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ: ...تعدّى جز بر ستمكاران روا نيست.»

حضرت امام صادق (علیه السّلام) در تفسیر این آیه فرمودند:

حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الرَّزَّازُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ‏ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فِي قَوْلِهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏ «فَلا عُدْوانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ‏» قَالَ أَوْلَادُ قَتَلَةِ الْحُسَيْنِ(ع) حَدَّثَنِي أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ‏ مِثْلَهُ.(24)

محمّد بن جعفر رزّاز از محمّد بن الحسين از عثمان بن عيسى از سماعة بن مهران از حضرت اباعبد اللَّه (عليه السّلام) در ذيل فرموده حق تبارك و تعالى«فَلا عُدْوانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ» فرمودند: مقصود از «ظالمين» فرزندان قاتلان حضرت امام حسين (عليه السّلام) مى ‏باشد.

ابن قولویه از پدرش از سعد بن عبد اللَّه از ابراهيم بن هاشم و محمّد بن الحسين از عثمان بن عيسى از سماعة بن مهران مثل این حديث را نقل نموده است.(25)

حضرت امام علی بن موسی الرضا(علیه السّلام) درباره علت انتقام از نسلهای قاتلان حضرت امام حسین(علیه السّلام) که از کار اجداد خود و به شهادت رساندن حضرت امام حسین(علیه السّلام) راضی هستند چنین فرمودند:

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِيِّ قَالَ‏: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا(ع) يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِي حَدِيثٍ رُوِيَ عَنِ الصَّادِقِ(ع) أَنَّهُ قَالَ إِذَا خَرَجَ الْقَائِمُ قَتَلَ ذَرَارِيَّ قَتَلَةِ الْحُسَيْنِ(ع) بِفِعَالِ آبَائِهَا فَقَالَ(ع) هُوَ كَذَلِكَ فَقُلْتُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى»‏ مَا مَعْنَاهُ فَقَالَ صَدَقَ اللَّهُ فِي جَمِيعِ أَقْوَالِهِ لَكِنَّ ذَرَارِيَّ قَتَلَةِ الْحُسَيْنِ يَرْضَوْنَ أَفْعَالَ آبَائِهِمْ وَ يَفْتَخِرُونَ بِهَا وَ مَنْ رَضِيَ شَيْئاً كَانَ كَمَنْ أَتَاهُ وَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا قُتِلَ فِي الْمَشْرِقِ فَرَضِيَ بِقَتْلِهِ رَجُلٌ فِي الْمَغْرِبِ لَكَانَ الرَّاضِي عِنْدَ اللَّهِ شَرِيكَ الْقَاتِلِ وَ إِنَّمَا يَقْتُلُهُمُ الْقَائِمُ إِذَا خَرَجَ لِرِضَاهُمْ بِفِعْلِ آبَائِهِمْ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ بِأَيِّ شَيْ‏ءٍ يَبْدَأُ الْقَائِمُ فِيهِمْ إِذَا قَامَ قَالَ يَبْدَأُ بِبَنِي شَيْبَةَ وَ يَقْطَعُ أَيْدِيَهُمْ لِأَنَّهُمْ سُرَّاقُ بَيْتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل‏.(26)

احمد بن زياد بن جعفر همدانى رضى اللَّه عنه از على بن ابراهيم از پدرش از عبد السلام نقل می کند ابن صالح هروى گفت: محضر مبارك حضرت ابى الحسن على بن موسى الرضا (عليه السّلام) عرض كردم: اى فرزند رسول خدا درباره روايتى كه حضرت از امام صادق(علیه السّلام) نقل شده است و آن حضرت فرمودند: هرگاه حضرت قائم (عجّل اللَّه تعالى فرجه الشريف) خروج كنند فرزندان قاتلين حضرت امام حسين(علیه السّلام) را به خاطر كردار پدرانشان مى ‏كشد چه مى ‏فرماييد؟ حضرت فرمودند: واقع همين است. عرض كردم: پس فرموده حقّ تعالى در قرآن «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى‏: هيچ كس بار گناه ديگرى را به دوش نگيرد» معنايش چيست؟

حضرت فرمودند: خداوند در تمام اقوالش صادق است ولى فرزندان قاتلين حضرت امام حسين (علیه السّلام) به افعال و كردار پدرانشان راضى هستند و به آنها افتخار مى‏كنند و به مقتضاى «كسى كه به چيزى راضى باشد همچون شخصى است كه آن چيز را انجام داده است.» فرزندان قاتلين همچون قاتلين سيّد الشهداء مى ‏باشند و اگر شخص در مشرق كشته شود و ديگرى در مغرب راضى و خشنود باشد راضى با قاتل نزد خدا شريك در قتل مى ‏باشد و چون اين فرزندان به كردار پدرانشان راضى مى‏باشند لا جرم حضرت قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) وقتى خروج نمودند آنان را مى ‏كشند. راوى مى ‏گويد محضرش عرضه داشتم: چرا وقتى حضرت قيام فرمودند اوّل ايشان را مى‏كشد؟ حضرت فرمودند: حضرت قائم(عجل الله تعالی فرجه الشریف) ابتدا بنى شيبه را مى ‏كشند و دستهايشان را قطع مى ‏فرمايد زيرا آنها سارقين بيت اللَّه عزّ و جلّ مى ‏باشند.(27)

آیه پنجاه و یکم سوره مبارکه غافر

«إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهادُ: در حقيقت، ما فرستادگان خود و مؤمنان را در زندگى دنيا و در روز قيامت كه شاهدان براى شهادت برپاى مى ‏ايستند، قطعاً يارى مى‏ كنيم.»

حضرت امام باقر(علیه السّلام) در حدیثی در تفسیر این آیه حضرت امام حسین(علیه السّلام) را مصداق این آیه برشمرده اند و یادآور شده اند که انتقام خون آن حضرت گرفته نشده است و کسی انتقام خون ایشان را از قاتلانش نگرفته است:

وَ حَدَّثَنِي أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهادُ» قَالَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ مِنْهُمْ وَ لَمْ يُنْصَرْ بَعْدُ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ قُتِلَ قَتَلَةُ الْحُسَيْنِ (ع) وَ لَمْ يُطْلَبْ بِدَمِهِ بَعْدُ. (28)

ابن قولویه از پدرش از سعد بن عبد اللَّه از احمد بن محمّد بن عيسى از محمّد بن سنان از على بن ابوحمزه از ابوبصير از حضرت امام محمد باقر(عليه السّلام) نقل نموده است كه آن حضرت آيه «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهادُ» را تلاوت نمودند سپس فرمودند: حضرت امام حسين بن على (عليه السّلام) از جمله اين دسته بودند و مورد كمك و نصرت قرار نگرفتند پس از آن فرمودنند: به خدا سوگند قاتلان حسين بن على(علیه السّلام) جملگى كشته شدند در حالى كه كسى خون آن حضرت را از ايشان طلب نكرد. (29)

پانوشتها

(1)كامل الزيارات، صفحه 63 – 62 -  البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 504

(2)ترجمه كامل الزيارات، صفحه 190

(3) تفسير اثنا عشري، جلد ‏7، صفحه 330

(4) كامل الزيارات، صفحه 64- البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 505 – 504 - تفسير نور الثقلين، جلد ‏3، صفحه 138

(5) ترجمه كامل الزيارات، صفحه 195

(6)الكافي، جلد ‏8 ، صفحه 206 - البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 503- 502

(7) كامل الزيارات، صفحه 63 - البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 528

(8) ترجمه كامل الزيارات، صفحه 194- 193

(9) البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 529

(10) تفسير العياشي، جلد ‏2، صفحه 290- البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 529 - تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، جلد ‏7، صفحه 402

(11)من لا يحضره الفقيه، جلد ‏3، صفحه 562 – 561 - تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، جلد ‏7، صفحه 402

(12)ترجمه متن من لا يحضره الفقيه، جلد ‏5، صفحه 281- 280

(13)تفسير فرات الكوفي، صفحه 240

(14) البرهان في تفسير القرآن، جلد 3، صفحه 530

(15)تفسير العياشي، جلد ‏2،  صفحه 290‏ - تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، جلد‏7، صفحه 404- البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 529

(16)تفسير العياشي، جلد ‏2، صفحه 291 - البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 530 – 529- تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، جلد 7، صفحه 404

(17)كامل الزيارات، صفحه 63 - البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 888

(18) ترجمه كامل الزيارات، صفحه 193

(19)تفسير نور الثقلين، جلد ‏3، صفحه 501 - البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 888- 887

(20) تفسير جامع، جلد 4، صفحه 397

(21) البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 888 - تفسير نور الثقلين، جلد ‏3، صفحه 501

(22) البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 888

(23) مناقب آل أبي طالب عليهم السلام، جلد ‏4، صفحه 179- تفسير نور الثقلين، جلد ‏3، صفحه 501

(24)كامل الزيارات، صفحه 64 - كامل الزيارات، صفحه 63 - تفسير نور الثقلين، جلد ‏1، صفحه 178- تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، جلد ‏2، صفحه 264 - البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏1، صفحه 410

(25) ترجمه كامل الزيارات، صفحه 194- تفسیر جامع، جلد ‏1، صفحه 306

(26) علل الشرائع، جلد ‏1، صفحه 229 - تفسير نور الثقلين، جلد ‏1، صفحه 178

(27) ترجمه علل الشرائع، جلد ‏1، صفحه 741

(28)كامل الزيارات، صفحه 63

(29) ترجمه كامل الزيارات، صفحه 191

منابع

- قرآن کریم

- اصول الكافي، محمد بن يعقوب بن اسحاق كلينى، تهران، علميه اسلاميه، 1369

- البرهان فى تفسير القرآن‏، سيد هاشم بحرانى، تهران،‏‏ بنياد بعثت‏، 1416 ق‏.

- ترجمه كامل الزيارات، جعفر بن محمد ابن قولويه، ترجمه ذهنى تهرانى، تهران، انتشارات پيام حق، چاپ اول، 1377ش.

- ترجمه متن من لا يحضره الفقيه، محمد بن على ابن بابويه، 6جلد، تهران، نشر صدوق، چاپ: اول، 1367ش.

- تفسير اثنا عشرى،‏ حسين بن احمد حسينى شاه عبدالعظيمى، تهران،‏ ميقات،‏1363ش‏.

- تفسير العيّاشي، محمد بن مسعود عياشى،‏ محقق / مصحح: هاشم‏ رسولى محلاتى، تهران‏، المطبعة العلمية، 1380 ق‏.

- تفسير جامع‏، سید محمد ابراهیم بروجردى، ‏تهران، صدر، 1366ش.

- تفسير فرات الكوفى‏، ابوالقاسم فرات بن ابراهيم فرات كوفى ‏، تحقيق محمد كاظم محمودى، ‏تهران‏، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏، 1410 ق‏.

- تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب‏، محمد بن محمدرضا قمى مشهدى، تهران، ‏ وزارت ارشاد اسلامى، ‏1368

- تفسير نور الثقلين،‏ عبد على بن جمعه‏ عروسى حويزى، تحقيق: سيد هاشم رسولى محلاتى‏، قم‏، انتشارات اسماعيليان، 1415 ق.‏

- علل الشرائع، محمد بن على ابن بابويه، ، 2جلد، قم، كتابفروشى داورى، چاپ: اول، 1385ش / 1966م.

- كامل الزيارات‏، جعفر بن محمد ابن قولويه، محقق و مصحح: عبد الحسين امينى، نجف اشرف‏، دار المرتضوية، 1356 ش‏.

- من لا يحضره الفقيه‏، محمد بن على‏ ابن بابويه، محقق و مصحح: على اكبر غفارى، قم‏، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم‏، چاپ: دوم‏، 1413ق.‏

- مناقب آل أبي طالب عليهم السلام (لابن شهرآشوب)، محمد بن على ابن شهر آشوب مازندرانى، 4جلد، قم، علامه، چاپ: اول، 1379 ق.
منبع:عتبة الحسینیة المقدسة