به گزارش پایگاه شبکه الکوثر،معماری در جهان اسلام یکی از بزرگترین جلوه‌های ظهور یک حقیقت هنری در کالبد مادی به‌شمار می‌رود. ازنظر تاریخی، معماری اولین هنری به‌شمار می‌آید که توانست خود را با مفاهیم اسلامی سازگار کرده و از طرف مسلمانان مورد استقبال قرار گیرد.

بازشناسی معماری اسلامی

معماری اسلامی به عنوان یکی از موفق‌ترین شیوه‌های معماری در تاریخ معماری جهان قابل بازشناسی است. در یک نگاه جامع‌نگر می‌توان پیوستاری ارزشمند و پویا را در بناهای اسلامی بازشناسی کرد که موجب شده تمامی آن‌ها در قالبی واحد با عنوان معماری اسلامی در کنار یکدیگر قرار گیرند(۱).

بنابر تحقیقات انجام شده، هنر اسلامی تقریباً با روی کارآمدن سلسله «امویان» و انتقال مرکز خلافت امویان از مدینه به دمشق پدید آمد. با این انتقال، هنر اسلامی ترکیبی از هنر سرزمین‌های همسایه به‌ویژه ایران شد.

نمایی از معماری اسلامی در مساجد

گفته می‌شود، معماری و هنر در ایران و آسیای مرکزی در قرن دهم هجری،  یک عنصر حیاتی حکومت‌ها به شمار می‌رفت واین هنر در شهرهای بزرگ مانند نیشابور، غزنی (افغانستان) و اصفهان در این قرن آغاز شد.

معماری اسلامی در بخش‌های مختلفی از جمله کاخ‌ها، کاروانسراها، حمام‌ها، قلعه‌ها، آب انبارها، بازارها، بادگیرها، پله‌ها، سردابه‌ها جلوه‌گاه بیشتری دارد. در این میان رابطه انسان با طبیعت نیز محصول نگاه معماران اسلامی در طراحی باغ‌ها و بستان‌های سرسبز است.

باغ منعکس‌کننده رابطه انسان و طبیعت است که در جهان اسلام این مفهوم به عنوان تجلّی کوچکی از بهشت به شمار می‌رود.

معماری اسلامی که از آن می‌توان به «تجلی بهشت» یادآور شد، در طراحی باغ‌ها، بناها و زیباسازی محیط زندگی با توجه به دیدگاه‌ها و برداشت‌هایی که از بهشت دارد تمایز خاصی با معماری‌های دیگر دارد. «طراحی‌های خاص هندسی» و «المان آب» در سازه‌های معماری اسلامی از نقاط متمایز این سبک معماری است.

مسجد جامع سلطان قابوس در مسقط

با گسترش هنر و معماری اسلامی برداشت مسلمانان از بهشت در سازه‌های معماری اسلامی نمو و رشد قابل توجهی پیدا کرد و معماران مسلمان تلاش کردند تا  عظمت خلقت الهی را در قاب کوچک‌تری ترسیم کنند.

پیش فرض‌های معماران مسلمان که برگرفته از آیات مختلف قرآنی همچون «وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ؛ و مَثَل كسانى كه اموال خويش را براى طلب خشنودى خدا و استوارى روحشان انفاق مى‌كنند، همچون مَثَل باغى است كه بر فراز پشته‏ اى قرار دارد  رگبارى بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد، و اگر رگبارى هم بر آن نرسد، بارانِ ريزى (براى آن بس است‏)، و خداوند به آنچه انجام مى‏ دهيد بيناست‏(۲)» است در ترسیم باغ و بستان‌ها و تصویرسازی از بهشت منشأ برداشت ذهنی مخاطبان مسلمان برای نمایش جلوه‌های زیبای بهشت در زندگی دنیایی شده است.

نمایی داخلی از مسجد جامع قیروان در تونس

 دقت‌نظر معماران در تفاوت‌های واژگانی «روضه» و «حدیقه» نیز در آثار آنان نمایان است. حدیقه که به معنای زمین مزروع با درختان و «روضه» به معنای زمین سرسبز که در آن آب جاری است، تمایزی در سبک و طراحی معماران نمایان می‌سازد.

استفاده از درختان و نباتات در معماری اسلامی برای ایجاد سایه و طراحی چشم‌انداز نیز در آیات متعدد قرآنی مانند «وَأَصْحَابُ الْيَمِينِ مَا أَصْحَابُ الْيَمِينِ، و ياران راست‏ ياران راست كدامند* فِي سِدْرٍ مَخْضُودٍ، در [زير] درختان كنار بى‏ خار* وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ، و درختهاى موز كه ميوه‏ اش خوشه خوشه روى هم چيده است* وَظِلٍّ مَمْدُودٍ، و سايه‏ اى پايدار* وَمَاءٍ مَسْكُوبٍ، و آبى ريزان* وَفَاكِهَةٍ كَثِيرَةٍ، و ميوه‏ اى فراوان* لَا مَقْطُوعَةٍ وَلَا مَمْنُوعَةٍ، نه بريده و نه ممنوع» و یا در آیه « وَدَانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلَالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِيلًا، و سايه ‏ها[ى درختان] به آنان نزديك است و ميوه ‏هايش [براى چيدن] رام(۴)» توصیف شده است.

المان آب

آب که از آن به عنوان منبع حیات تلقی می‌شود، برگرفته از آیات قرآنی است که به آن اشاره شده است. «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ، هر چيز زنده‏‌اى را از آب پديد آورديم آيا [باز هم] ايمان نمى‌‏آورند(۵)» ازجمله این آیات است و اب را مظهر پاکی و صفا می‌داند. در معماری اسلامی استفاده از آب به شکل‌های متنوعی وجود دارد. حوض‌های آب با حضور ماهی و اردک از این نوع است. حتی در اماکن کویری نیز این المان در معماری‌ها رعایت شده است. عدم هدررفت آب و توجه به اسراف از مهم‌ترین شاخصه‌های این دیدگاه است.

نمایی از محوطه داخلی کاخ الحمراء در گِرانادا، اسپانیا

اماکن سرپوشیده و سرباز

در اماکن طراحی شده به سبک معماری اسلامی، وجود اماکن سرپوشیده و سرباز نیز مورد توجه است که ریشه‌های آن را می‌توان در آیاتی همچون «إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ، براستى نيكوكاران در نعيم [الهى] خواهند بود* عَلَى الْأَرَائِكِ يَنْظُرُونَ، بر تختها [نشسته] مى ‏نگرند(۶)» ملاحظه کرد. در معماری اسلامی برای ایجاد سایه از چوب و سنگ استفاده می‌شود و بیشتر برای جایی که آب و هوای گرم دارد ساخته می‌شده است و آن را مشرف بر مسیری طراحی می‌کردند که افراد مقیم داخل توانایی مشاهده آنچه که در خارج از آن محیط به وقوع می‌پیوندد را داشته باشند.

معماری اسلامی در تاج محل

خط و کتیبه‌های قرآنی

استفاده از کتابت خط عربی همچون خط کوفی و خط ثُلث در بسیاری از سازه‌های اسلامی همچون باغ‌ و درب‌های ورودی با هدف تبرک در نظرگاه مسلمانان اهمیت ویژه‌ای دارد که مهم‌ترین پیش فرض قرآنی آن را می‌توان در آیه شریفه «وَلَوْلَا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَكَ قُلْتَ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْكَ مَالًا وَوَلَدًا، و چون داخل باغت‏ شدى چرا نگفتى ماشاء الله نيرويى جز به [قدرت] خدا نيست اگر مرا از حيث مال و فرزند كمتر از خود مى ‏بينى(۷)» و یا روایات نبوی که در آن اشاره شده که بر درب بهشت نوشته شده است «لا إله إلا الله محمد رسول الله» جست‌جو کرد.

جملاتی همچون «لا اله إلا الله»، «الله الواحد الأحد»، «ما شاء الله»، «ولا غالب إلا الله»، «إن ينصركم الله فلا غالب لكم» «ادخلوها بسلام آمنين» و برای پناه بردن به خداوند جملاتی مانند «يا حفيظ»، «والله خير حافظًا وهو أرحم الراحمين» نیز نشان از ایمان مسلمانان و نهادینگی شعارهای قرآنی در عمق جان آنان دارد.

عناصر و المان‌های بیان شده اساسی از معماری اسلامی است که برگرفته از آیات قرآن کریم و احادیث نبوی در سازه‌ها و معماری اسلامی و تجلّی بهشت‌گونه آن است.

گزارش از محمد باعزم

پی‌نوشت‌ها

محمدی نژاد، م. (١٣٨٣) حکمت معماری اسلامی، نشریه علمی، پژوهشی دانشکده هنرهای زیبا، شماره ١٩، پاییز ٨٣، ص٥٩ -٥٨

 بقره/۲۶۵

واقعة/۲۷-۳۳

انسان/۱۴

أنبياء/۳۰

مطففين/۲۲-۲۳

کهف/۳۹

از صفحه گردشگری الکوثر فارسی دیدن کنید

لینک عضویت در کانال تلگرام الکوثرفارسی اینجا