تهران - الکوثر

بر اساس اين آيه، خداوند حج را بر كساني واجب كرده كه استطاعت آن را داشته باشند و هر كس از آن روي گرداند و ناسپاسي كند، خداوند از جهانيان بي‌نياز است: {وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ البَيتِ مَنِ استَطَاعَ إِلَيهِ سَبِيلا وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِيٌّ عَنِ العَالَمِينَ}. (آل عمران/3، 97)

آيات مربوط به حج و اركان و احكام آن بسيارند و در سوره‌هاي قرآن پراكنده‌اند؛ اما آيه معروف به «آيه حجّ» كه بسياري از مفسران و دانش‌پژوهان از آن با همين تعبير ياد كرده‌اند آيه 97 آل عمران/3 است. افزون بر اين، برخي از مفسران و فقها از آيه 196 بقره/2 و آيه 27 حجّ/22 به آيه حجّ تعبير كرده‌اند.

بر پايه برخي نقل‌ها، آخرين آيه‌اي كه در مدينه پيش از حركت پيامبر(صلي الله عليه و آله) به سوي مكه براي انجام مناسك حج نازل شد، همين آيه حجّ بود. بر اساس نقلي ديگر، اين آيه همراه ديگر آيات سوره آل عمران در سال سوم هجرت در مدينه نازل شد و پيامبر(صلي الله عليه و آله) تا سال دهم هجرت به گزاردن حج توفيق نيافت.

مفسران درباره زمان تشريع وجوب حج بر يك نظر نيستند. برخي بر اين باورند كه وجوب حج در زمان ابراهيم(عليه السلام) تشريع شد؛ چنان‌كه در آيه 27 حجّ/22 آمده است. ابراهيم(عليه السلام) مردم را به حج فراخواند و اين وجوب تا روزگار بعثت پيامبر گرامي(صلي الله عليه و آله) ادامه يافت و آيه {وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ البَيتِ} همان وجوب را امضا كرد. ‌

گروهي ديگر با اين باور كه سوره حج مكي است، دلالت آيه {وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالحَجِّ} (حجّ/22، 27) بر وجوب حج را مربوط به پيش از هجرت دانسته‌اند. برخي ديگر به دليل نزول سوره آل عمران و آيه {وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ البَيتِ} در سال سوم هجرت ، تشريع وجوب حج را مربوط به همان سال دانسته‌اند. گروهي نيز نزول آيه 196 بقره/2 در سال ششم هجرت يا نزول آيه 96 آل عمران/3 را سبب وجوب حج دانسته‌اند ؛ اما بسياري از مفسران وجوب حج را مربوط به سال دهم با نزول آيه 97 آل عمران يا آيه 27 حج دانسته‌اند. روايت‌هايي از معصومان: نيز مؤيد همين سخن است. برخي وجود لام در «لِلَّهِ» و كلمه {عَلَى} در آيه {وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ البَيتِ} و نيز جمله خبريه و اسميه بودن آن را موجب دلالت بر وجوب حج و تأكيد بر آن دانسته‌اند.

برخي بر عموميت خطاب در آيه حج ادعاي اجماع كرده‌اند؛ يعني همگان اعم از مرد، زن، مومن و كافر را در بر مي‌گيرد؛ اما به جهت عدم توجه تكليف به صغير، شامل وي نمي‌شود. بر اساس روايتي، پيامبر گرامي(صلي الله عليه و آله) پيروان ساير اديان را نيز مخاطب آيه دانست و آنان را به انجام حج فرمان داد؛ ولي ايشان از به جاي آوردن حج سر باززدند و بدين جهت آيه97 آل عمران/3: {وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِيٌّ عَنِ العَالَمِينَ} نازل شد. فقيهان شيعه و برخي از فقيهان اهل‌ سنت بر اين باورند كه بر پايه اين آيه، حج بر كافران همانند مؤمنان واجب است و اسلام فقط شرط صحت آن دانسته شده است نه شرط وجوب. برخي ديگر بر اين باورند كه حج عبادت است و كافران به عبادات اسلامي مكلف نيستند.

در آيه {وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ البَيتِ مَنِ استَطَاعَ إِلَيهِ سَبِيلا} وجوب حج به استطاعت مشروط شده است. مفسران و فقيهان درباره استطاعت كه شرط وجوب حج است، اختلاف‌نظر دارند. برخي استطاعت را توان تأمين هزينه سفر و مركب معنا كرده‌اند؛ چنان‌كه روايتي از رسول خدا(صلي الله عليه و آله) مؤيد همين مطلب است. برخي ديگر استطاعت را به صحت بدن و توان راه رفتن تفسير كرده‌اند. بسياري از فقيهان شيعه و نيز برخي از اهل‌ سنت مقصود از استطاعت را در آيه عام دانسته‌اند كه شامل استطاعت مالي، جاني، طريقي و زماني مي‌شود ؛ چنان‌كه حضرت علي(عليه السلام) مقصود از «سبيل» در آيه را صحت بدن و هزينه و مركب سفر دانسته است. روايت‌هاي ديگر معصومان: نيز مؤيد همين معنا هستند.


مفسران مقصود از {مَن كَفَر} را در آيه حج كسي دانسته‌اند كه منكر وجوب حج گردد ؛ اما كسي كه به وجوب آن معتقد باشد ولي حج را ترك كند، كافر قلمداد نمي‌شود. بر پايه سخن برخي از مفسران، مقصود از {وَمَن كَفَرَ} كفر به معناي خروج از دايره اسلام نيست، بلكه كفران نعمت است؛ زيرا امتثال امر الهي، شكر نعمت و عدم اطاعت آن كفران نعمت است. اين حديث پيامبر گرامي(صلي الله عليه و آله) حمل بر سخت گرفتن بر ترك‌كنندگان حج شده كه ذيل آيه حجّ فرمود: هر كس هزينه سفر و مركب آن را داشته باشد و حج نگزارد، به دين يهود يا نصارا از دنيا مي‌رود.

برای عضویت در کانال تلگرامی الکوثرفارسی کلیک کنید