تهران-الکوثر، در چهارم شهریور پس از حادثه سینما رکس آبادان که به کشته شدن بیش از 700 نفرمنجر شد، جمشید آموزگار از سِمت نخست وزیری استعفا داد و شریف امامی با دستور کاخ سفید مأمور تشکیل کابینه شد؛ آمریکایی‌ها به منظور کاهش خشم و نفرت عمومی مردم ایران از رژیم دست نشانده پهلوی به سید جعفر شریف امامی مأموریت دادند که در ظاهر با فساد افسار گسیخته پهلوی‌ها مقابله کند.
حضرت امام خمینی(ره) با هوشیاری منحصر به فردشان، از حیله و مکر آمریکایی‌ها و رژیم پهلوی آگاه و در ششم شهریور برابر با بیست و سوم رمضان، با ارسال پیامی به ملّت مسلمان ایران فرمودند: «در این موقع تاریخ ایران، شاه به وسیله کارشناسان خود دست به توطئه خطرناکی زده است و در این پانزده سال و به خصوص ماه‌های اخیر که دژخیمان شاه با قتل عام های شهرستان‌ها، روی تاریخ را سیاه کرده‌اند، اکنون دست به نیرنگ شیطانی زده است».

مردم ایران در لبیک به پیام حضرت امام(ره)، تظاهرات خود که به صورت متوالی پس از شهادت حاج آقا مصطفی خمینی(ره)، در شهرهای مختلف کشور آغاز شده بود را ادامه دادند و در این راستا در جریان تظاهرات گسترده مردم شهرهای قم و تهران، عده ای زیادی از مردم توسط مزدوران رژیم پهلوی به شهادت رسیدند.

تظاهرات عید فطر
سیزدهم شهریور ۱۳۵۷ مصادف با عید سعید فطر بود؛ در این روز در شهرهای مختلف کشور تظاهرات میلیونی علیه رژیم شاه برگزار شده بود و در تهران هم با تلاش آیت الله دکتر محمد مفتح، اجتماع عظیم یک میلیونی برای نماز عید فطر در تپه‌های قیطریه تشکیل شد.
پس از اتمام نماز، شهید باهنر سخنرانی افشاگرانه‌ای درباره اوضاع کشور داشت و در ساعت 9 صبح، راهپیمایی طولانی نمازگزاران همراه با تصاویر بزرگی از حضرت امام (ره) در پیشاپیش جمعیت آغاز شد.
در آن روز از طرف جامعه روحانیت، روز پنج شنبه شانزده شهریور به مناسبت شهدای چند روز پیش خیابان ژاله، تعطیل اعلام شد؛ تظاهرات عید فطر زمینه‌ای برای اجتماع شانزده شهریور و آن روز نیز مقدمه‌ای برای حرکت عظیم و ایثارگرانه صبح روز جمعه، هفده شهریور در میدان ژاله شد.
حجت الاسلام و المسلمین شهید فضل الله محلاتی درباره موفقیت و تأثیر اجتماع میلیونی عید فطر سال۱۳۵۷، می‌گوید:«بعد از راهپیمایی‌ عید فطر به‌ این‌ نتیجه‌ رسیدیم‌ که‌ این‌ کار باید با نظم‌ و ترتیبی‌ ادامه‌ یابد، جلسه‌ای‌ گرفتیم‌ و از صبح‌ تا غروب‌ دور هم‌ بودیم‌ و تصمیم‌ گرفتیم‌ که‌ روز پنج‌شنبه‌ ۱۶ شهریور راهپیمایی‌ کنیم‌. آیت‌الله بهشتی‌ نیز در جامعه‌ روحانیت ‌استدلال‌ کرد که‌ بعد از راهپیمایی‌ عید فطر حالا که‌ مردم‌ آمدند نباید در این‌ حرکت ‌مردمی‌ فترت‌ ایجاد شود، ‌ بنابراین از مردم‌ برای راهپیمایی‌ دعوت‌ شد».

اشتباه نخست وزیر
شریف‌امامی‌ که‌ تصور می‌کرد با تغییر تاریخ‌ شاهنشاهی به‌ هجری‌ شمسی و بستن‌ چند قمارخانه‌، مسیر نهضت اسلامی مردم ایران را منحرف خواهد کرد، بلافاصله‌ بعد از راهپیمایی‌ عید فطر متوجه‌ شد که‌ سخت‌ در اشتباه‌ است‌؛ به‌ همین‌ جهت‌ با سرعت‌ واکنش‌ نشان‌ داد و اطلاعیه‌ شدیداللحنی را صادر کرد.

دولت شریف امامی برای روز ۱۶ شهریور اطلاعیه ممنوعیت تظاهرات صادر کرد اما مردم انقلابی ایران اسلامی بی‌توجه به خشم نخست وزیر مزوّر و فرماندهان نظامی قلدرمأب، در ۱۶ شهریور به خیابان‌ها آمدند و در این روز مزدوران رژیم پهلوی ‌در چند نقطه‌ تهران‌ با مردم‌ درگیر شدند اما‌ جمعیت‌ آن‌ قدر زیاد بود که شریف‌امامی هم متوجه شد با عده‌ای مزدور نمی‌تواند تظاهرات را سرکوب کند.

برقراری حکومت نظامی در 17 شهریور
در شب جمعه ۱۷ شهریور، شریف امامی جلسه ای با حضور ازهاری‌ رئیس‌ ستاد ارتش‌، ناصر مقدم‌ رییس‌ ساواک‌، احمدعلی محققی فرمانده ‌ژاندارمری‌، صمدیان‌پور رئیس‌ کل‌ شهربانی‌، برومندجزی رئیس‌ اداره دوم ارتش‌، سپهبد خواجه‌نوری‌ رئیس‌ اداره‌ سوم‌ ارتش‌ و ارتشبد قره‌باغی‌ وزیر کشور برگزار و تصمیم به برقرای حکومت نظامی در روز ۱۷ شهریور گرفته شد.
دستگاه‌های نظامی و امنیتی رژیم پهلوی پس از مشاهده اجتماع میلیونی مردم در روزهای ۱۳ و ۱۶ شهریور، برای روز ۱۷ شهریور حکومت نظامی اعلام و اجتماع بیش از دو نفر را ممنوع کردند و محمدرضا پهلوی نیز پس از مشورت با سفرای انگلیس و آمریکا این تصمیم را پذیرفت.
همچنین برای سرکوب بیشتر تظاهرکنندگان، برای تهران فرماندار نظامی تعیین و اویسی‌ فرمانده‌ نیروی‌ زمینی‌ به‌ این سمت منصوب شد.

اعلام فراخوان تظاهرات 17 شهریور
یکی از روحانیون فعال در مبارزه علیه رژیم ستمشاهی، به نام شیخ‌ یحیی‌ نوری‌ برای روز ۱۷ شهریور فراخوان تظاهرات داد و مبداء حرکت اعتراض آمیز را میدان ژاله اعلام کرد.
آنچه در ادامه می‌خوانید، بخشی از گزارش‌های سفارت امریکا درباره وقایع ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ است.

بی‌اطلاعی مردم از برقراری حکومت نظامی
نخستین موضوعی که گزارشگران سفارت امریکا در رابطه با وقایع ۱۷ شهریور به آن پرداخته‌اند، شرح زمینه‌های وقوع قیام مردم در میدان ژاله تهران است؛ سفارت امریکا در تهران در گزارشی به وزارت خارجه امریکا درباره وقایع ایران و برقراری حکومت نظامی در شهریور ۱۳۵۷ می‌نویسد: «متعاقب تظاهرات وسیع سازمان‌یافته ولی به نسبت آرام در طی ۴ تا ۷ سپتامبر که به طور مستقیم مقامات دولت را به زیر سؤال کشیده در تاریخ ۸ سپتامبر (۱۷ شهریور) شریف امامی نخست‌وزیر، حکومت نظامی را در تهران و ۱۱ شهر دیگر برقرار ساخت».
همانطور که گزارشگر لانه جاسوسی اذعان می‌کند، اعلام حکومت نظامی در ساعات اولیه روز ۱۷ شهریور صورت گرفت و بسیاری از مردم از آن هیچ اطلاعی نداشتند.
روز ۸ سپتامبر، همزمان با ۱۷ شهریور، مأمورین سفارت جمعیت زیادی از مردم را می‌دیدند که خود را برای یک تظاهرات بزرگ آماده می‌کردند؛ براساس گزارش‌های سفارت امریکا:«گزارش های اولیه اشاره بر این دارند که جمعیت بزرگی در میدان ژاله در جنوب تهران جمع شدند... یک مقام امنیتی به ما اطلاع داد که چند تظاهرات معدود دیگر وجود خواهد داشت که با آن به شدت برخورد خواهد شد... مشاهدات مقامات سفارت در تمام تهران اشاره بر این دارند که به استثنای تجمع نظامیان در نزدیکی مجلس، استقرار سربازان در نقاط دیگر محتاطانه است که با تانک‌ها و نفربرهای محدود، تقاطع‌های اصلی و راه‌های ورودی به کاخ‌های سلطنتی را کنترل می‌نمایند».

همکاری سفارت امریکا و رژیم پهلوی در ۱۷ شهریور
بخش دیگری از گزارش‌های مأموران سفارت امریکا در تهران، به وضوح نشانگر ارتباط و هماهنگی سفارت امریکا و فرماندهان نظامی و امنیتی رژیم پهلوی برای مقابله با مردم ایران است.
براساس گزارش مأمور سفارت امریکا به وزارت امور خارجه به تاریخ ۹ سپتامبر مطابق با ۱۸ شهریور: «ژنرال گست اطلاع داد که وی... با ژنرال ازهاری رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران ملاقات نموده و برقراری حکومت نظامی را با او مورد بحث قرار داد... ژنرال گست متذکر شد به نظر می‌رسد این یک روش خوبی است... ژنرال ازهاری پرسید که آیا شرطی از شرایط حکومت نظامی هست که با قوانین ایالات متحده در تضاد باشد؟ ژنرال گست پاسخ داد وی فکر نمی‌کند هیچگونه قوانین متضادی (با شرایط) وجود داشته باشد».

آغاز قتل‌عام مردم توسط رژیم پهلوی
بخش دیگری از گزارش‌های مأموران سفارت امریکا درباره وقایع ۱۷ شهریور ابعاد دیگری از جنایت رژیم پهلوی را روایت می‌کند.
مأمور سفارت امریکا در تهران در گزارش خود به وزارت امور خارجه امریکا می‌نویسد: «در ۸ سپتامبر... نظامیان رو در روی تظاهر کنندگان قرار گرفتند.»
مطالعه این اسناد حکایت از آن دارد که درگیری آن روز بین انبوه جوانان و سربازان تعداد زیادی کشته برجای گذاشت براساس این اسناد نخستین برخورد ارتش با تظاهرات در میدان ژاله تهران منجر به قتل تعداد کثیری شد.

استفاده از سلاح‌های جنگی برای کشتار مردم
مکاتبات بین سفارت امریکا در تهران و وزارت امور خارجه این کشور حکایت از آن دارد که در روز ۱۷ شهریور «سربازان مجهز به کلیه وسایل جنگی بودند و به جای سلاح‌های کنترل کننده جمعیت از سلاح‌های جنگی استفاده می‌کردند».
مکاتبه‌های بعدی بین سفارت و وزارت امور خارجه ابعادی دیگری از جنایت رژیم پهلوی را نشان می‌دهد، به طوری که گزارشگر سفارت اذعان می‌کند: «یک شاهد آلمانی قابل اعتماد که در منطقه زندگی می‌کند گزارش می‌دهد که از هلی‌کوپترها به طرف خراب‌کاران تیراندازی‌هایی صورت گرفت».
در مکاتبه‌ای دیگری به تاریخ ۹ سپتامبر تحت عنوان «حکومت نظامی در تهران» درباره اجساد برجای مانده شهدای ۱۷ شهریور در خیابان‌های تهران آمده است: «در ساعت ۱۸ و ۱۵ دقیقه سرهنگ دوم والینگ گفت وی متوجه دو تانک چیفتن شده بود که برای استقرار در نزدیکی کاخ نیاوران از سلطنت‌آباد به سمت بالا در حرکت بودند. وی پیشتر با وارنر صحبت کرده بود. وارنر اشاره نمود لین توماس که یک کارشناس منطقه‌ای خارجی است به او گفته بود که چندین جسد را در منطقه‌ای درست در جنوب میدان فردوسی دیده است. علاوه بر این کلنل جان کالیسون والینگ... تخمین زد که او ۵۰ تا ۸۰ دسته از چیزی که به نظر آمد یک جسد یا بیشتر باشد در وسط خیابان دیده و همچنین در تمام منطقه ساختمان‌های تخریب شده و اتومبیل‌های سوخته‌ را دیده است».

تعداد شهدای ۱۷ شهریور
در ادامه این مکاتبه آمده است: «در ساعت ۱۹ و ۲۵ دقیقه جری والاس، نماینده امنیتی بل بین‌المللی گفت که اطلاعات زیر را از یک نماینده امنیتی ایرانی دریافت داشته است. این شخص از دفتر رئیس پلیس تهران به والاس تلفن زده بود. برادر نماینده امنیتی (ایرانی) یک سپهبد ارتش است که معاون ژنرال اویسی فرماندار نظامی تهران است. نماینده امنیتی گفت که تظاهرات و برخوردهای عظیمی در منطقه میدان ژاله وجود داشته و بیش از ۴ هزار یا احتمالا نزدیک به ۴ هزار و 500 نفر کشته‌ شده‌اند. علاوه بر این چند صد نفر در دیگر مناطق پایین شهر کشته‌ شده‌اند».
به گزارش مأمور سفارت امریکا به تاریخ ۱۸ شهریور: «ارتش یک تظاهرات بزرگ و چندین تظاهرات کوچک را در خلال روز ۸ سپتامبر در هم شکست. مطبوعات اعلام کردند گزارش های بیمارستان‌ها حاکی از ۵۸ کشته و ۲۰۵ زخمی است... چندین شاهد عینی امریکایی و اروپایی اشاره به این داشته‌اند که این رقم باید خیلی بیشتر از این باشد».
بنا بر گزارش محرمانه دیگری در تاریخ ۱۲ سپتامبر: «آمار رسمی تلفات میدان ژاله در روز ۸ سپتامبر به ۹۷ نفر رسید.» این در حالی است «سفارت عقیده دارد ارقام مطابق با حقیقت ابراز نشده».

حمایت کارتر از رژیم پهلوی بعد از فاجعه ۱۷ شهریور
بر اساس اسناد لانه جاسوسی امریکا، روابط امریکا و رژیم پهلوی بعد از فاجعه ۱۷ شهریور صمیمی‌تر شد به طوری‌که سفارت امریکا در تهران در گزارشی به تاریخ ۱۸ اکتبر ۱۹۷۸، درباره حمایت امریکا از رژیم پهلوی می‌نویسد: «کارتر... بعد از کشتار ۸ سپتامبر از شاه حمایت کرد».

بنابر روایت اسناد، دو روز بعد از فاجعه ۱۷ شهریور، رئیس جمهور امریکا در تماس تلفنی با محمدرضا پهلوی ضمن اشاره به وقایع رخ داده در ایران، درباره حمایت امریکا از رژیم پهلوی با وی گفت‌وگو کرد.
براساس گزارشی که در تاریخ ۱۰ سپتامبر، یعنی دو روز بعد از فاجعه ۱۷ شهریور تنظیم شده است: «رئیس‌جمهور... به شاه ایران تلفن کرد و در مورد وضع فعلی ایران با او بحث کرد، رئیس‌جمهور روابط نزدیک و دوستانه بین ایران و آمریکا و اهمیت اتحادیه ادامه‌دار ایران با غرب را دوباره تصریح کرد».
این قبیل حمایت‌های کارتر از محمدرضا پهلوی در حالی بود که رئیس‌جمهور امریکا شعار حمایت از حقوق بشر سر می‌داد و با وجود گزارش‌های متعددی که از کشتار مردم ایران توسط رژیم پهلوی به او می‌رسید اما همچنان حمایت خود را از محمدرضا پهلوی اعلام می‌کرد.

نتیجه گیری
بی تردید قیام 17 شهریور را می توان به عنوان یکی از نقاط عطف مبارزات ملت مسلمان ایران علیه رژیم پهلوی دانست؛ ابعاد عظیم کشتار و سرکوب مردم بی گناه در این روز باعث شد تا انقلابیون و رهبران آن ها در حرکت خود مصمم تر گردند و در این بین رهبری مدبرانه حضرت امام خمینی(ره) نقشی به سزا داشت.
حمایت های سران به اصطلاح دموکرات آمریکا از رژیم پهلوی در سرکوب مبارزان نیز باعث شد تا ادعاهای به اصطلاح حقوق بشری و دموکراتیک آن ها در بین مردم رنگ ببازد و ماهیت اصلی آنان برای مردم ایران هرچه بیشتر نمایان شود.
در مجموع باید گفت قیام خونین 17 شهریور عاملی مؤثر در تشدید مبارزات مردمی و تسریع در سقوط رژیم پهلوی به شمار می رود.